: پدر، نيا، نياكان. آبا-اژداد (aba-əjdad) : آبا، اجداد، پدر و نياكان



Yüklə 7,6 Mb.
səhifə9/46
tarix08.09.2018
ölçüsü7,6 Mb.
#67586
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   46
ائوينگ چوْل اوْلسون. (خانه‌ات خراب شود.) چوْلاق (çolaq) : دست و پا شكسته، شل، چلاق. چوْلاقلاشماق (çolaqlaşmaq) : معلول شدن، چلاق شدن.

چوْلْغالاماق

çolğalamaq

= چوْلغاماك (çolğamak) : همه جا را فرا گرفتن، همة دشت را پوشاندن. چوْلغانْماق (çolğanmaq) : پوشانده شدن. چولْما-چوْلوق (çolma-çoluq) = چوْلوق-چوْجوق (çoluq-çocuq) = چوْلوق-چوْچوق (çoluq-çoçuq) : زاد و ولد. (بر و بچه‌هاي زياد كه دشت و صحرا را فرا گيرد)، عائله، اهل و عيال. چوْلوق (çoluq) : صحرا گرد، چوپان. چوبان-چوْلوق يوْلو گئدمه. (تابع چوپانها نباش.)

چوْلْپ

çolp

: فعل امر از مصدر چوْلْپماق = چالْپماق (بر زمين زدن) (← چالپ) چوْلپا (çolpa) : 1- بر زمين خورده، از پا افتاده، فلج و ناتوان. 2- دير جنب، تنبل، بي دست و پا، بي‌عرضه. چوْلپاتْماق (çolpatmaq) : بر زمين زدن و سركوب كردن.

چوْم

çom

: اين واژه كه به معني گِرد و كروي شكل است، امروزه به تنهايي كاربرد ندارد؛ امّا با پسوندهاي مختلف در تركي معمول و رايج است (← توم1 و چؤم) چوْماق (çomaq) : چوبدستي سر گِرد و ستبر. چوْمّالماق (çommalmaq) : چمباتمه زدن.

چوْمَّت

çommət

: فروزينه، هيزم نيمسوز.

چوْن

çon

: 1- پژمرده، پوسيده. 2- گِرد و خميده. (← چؤن) چوْنا (çona) : چونة خمير. چوْنْتو (çontu) : پژمرده حال، بيمار، لاغر و ضعيف اندام. چوْنْداراماق (çondaramaq) : پژمرده شدن، پوسيده شدن. چوْنونوم داشى (çonunum daşı) : سنگ گرد و كروي، سنگ آسياب قديمي. (← بر بر، بر بر داشى)

چوْندور

çondur

: چغندر. (← چؤن و چوْغان)

چوْپوق

çopuq

: چپق، نوعي آلت تدخين كه داراي سر سفالين و دستة چوبي است. (ريشة كلمه از «چؤپ» (چوب) است.)

چوْق

çoq

: فراوان، زياد. (← چوْخ)

چوْقّا

çoqqa

: چقّه، پارچة پشمي كه از آن نوعي ارخالق تهيّه مي‌گردد كه «چوْقّا» مي‌گويند. (اصل كلمه «توْقّا» (بافته شده) (از مصدر «توْقّوماق» (بافتن) مي‌باشد.) چوقّا باغى (çoqqa bağı) : بند چقّه، زنّار، زنهاره، نوعي بند زينتي كه تركان قشقايي قبل از اسلام آن را بر كتف و بازوان خود مي‌بستند؛ بعد از اسلام نيز در مراسم شادي و عروسي قاب قرآن هم به اين رشته بسته مي‌شد و اين رسم تا كنون پا بر جاست.

چوْر

çor

: مرض، بيماري. چوْرلو (çorlu) : بيمار، مريض. (در تركي قديم به زني كه فرج او مشكل داشته و مقاربت با او ممكن نبوده، «چوْر» مي‌گفتند.)

چوْرماييللى

çorlayıllı

: نام طايفه‌اي از ايل شش بلوكي. (← چار، چار ماحاللي)

چوْرقَتي

çorqəti

: نوعي قاشق كوچك كه با آن به بيماران دارو مي‌خوراندند. (ريشة كلمه از «چور» (شرشر، قطره قطره) + «قاتي» (آميخته‌اي از داروها) است. (← چور1)

چوْرتماق

çortmaq

: تخمك، پسته و امثال آن را خوردن. (← چوْت، چاراز، چاراز ائدمك)

چوْش

çoş

: هُش، صدايي كه براي متوقّف كردن حيوانات بخصوص اسب يا الاغ به كار مي‌برند. چوْشَّك (çoşşək) : كرّه شتر. (←چؤش2، چؤشَّك)

چوْت

çot

: چوب، چوب كوچك و باريك. (← چيد) چوْتون (çotun) = چوْتونا (çotuna) : اخلالگر، چوب لاي چرخ گذارنده. چوْتونكارليق (çotunkarlıq) : اخلالگري، منافق بازي، چوب لاي چرخ گذاشتن.

چوْو

çov

: 1- چو، شايعه، خبر پر سر و صدا، خبري كه چون باد همه جا پخش شود. 2- بو، بوي خوش، رايحه. (← چالآ) چوْوال (çoval) : چرك، بوي چرك و كثافت، بوي گنديدگي. چيرْك-و-چوْواللى دير. (چركين و كثيف است.) چوْواماق (çovamaq) : پراكنده شدن بوي گُل، پيچيدن رايحه. چوْو سالماق (çov salmaq) : چو انداختن، شايعه پراكني. چوْوغان (çovğan) = چوْوغون (çovğun) : باد سرد، باد توأم با برف و باران. چوْوك (çovk) = چوْوگ (çovg) : نام گياهي معطّر. چوْوگَن (çovgən) : 1- بو، رايحه. 2- جاي معطّر و خوشبو. چوْوگي (çovgi) : بوي خوش. چوْولا (çovla) : 1- شايعه، دروغ. 2- شايعه ساز، دروغگو، رياكار و لاف زن. چوْولان (çovlan) : 1- بوي گُل. 2- جايي كه پُر از گل و گياه باشد. چوْوماق (çovmaq) : معطّر شدن، پراكنده شدن بوي گُل. چوْووش (çovuş) : چاوش، درويش، آنكه خبر ورود بزرگان را اعلام كند. چوْووش قوشو (çovuş quşu) : هدهد، شانه به سر، مرغ سليمان. چوْووش-قوْووش (çovuş-qovuş) : سخنان آميخته به شايعه، مفاهيم گنگ و نارسا. چوْوول (çovul) : چويل، مخلّصه، نام گياهي بسيار معطّر. چوْوولماق (çovulmaq) : پخش شدن بوي معطّر. چوْوونتو (çovuntu) : بوي خوش.

چوْوا

çova

: چوبك، گياه شستشو. (← چوْغان)

چوْوالاماق

çovalamaq

: تقلّا كردن. (← چاب، چابالاماق)

چوْوگي

çovgi

: چپاول، تاراج، غارت. (ريشة كلمه از مصدر «چاپماق» (چپاول كردن) است.)

چوْخ

çox

: زياد، فراوان. چوْخالْتْماق (çoxaltmaq) : زيادتر كردن، افزودن، اضافه كردن. چوْخالْماق (çoxalmaq) : زيادتر شدن، بيشتر شدن. چوخْجا (çoxca) : به مقدار زياد، نسبتاً زياد. چوْخدان (çoxdan) : از زمانها قبل، از خيلي وقت پيش. چوْخلاتماق (çoxlatmaq) : افزودن، اضافه كردن. چوْخلاشماق (çoxlaşmaq) : افزون شدن. چوْخلوق (çoxluq) : كثرت، فراواني. چوْخو (çoxu) : اغلبِ، بسياري از.

چوْخا

çoxa

: نوعي ارخالق. (← چوْقّا)

چوْيور

çoyur

: نام گياهي معطّر. (← چوْو)

چؤچون

çöçün

: فلج، از پا افتاده، خانه نشين. (اصل كلمه «چؤکون» از مصدر «چؤكمك» (فرو نشستن) است.)

چؤدَن

çödən

: چدن، فلز چدن.

چؤگور

çögür

: چگور، نام يكي از آلات موسيقي كه داراي 8 يا 9 سيم است. چؤگورله‌مك (çögürləmək) : مجازاً به معني بستن و به هم وصل كردن.

چؤهنه

çöhnə

: چونه، چونة خمير. (← چؤن، چؤنه)

چؤك

çök

: فعل امر از مصدر «چؤكْمَك» (فرو رفتن) چؤكدورمَك (çökdürmək) = چؤكَرْتْمَك (çökərtmək) = چؤکورْتْمَك (çökürtmək) : 1- وادر به فرو رفتن نمودن، نشاندن. 2- به زانو در آوردن، وادار به زانو زدن نمودن. 3- بر زمين زدن رقيب. 4- ته نشين كردن، فرو نشاندن. چؤكَر (çökər) : 1- زانو بر زمين زننده، تعظيم كننده، نوكر، چاكر. 2- ته نشين شونده، رسوب كننده. چؤكرّي (çökərri) : مقدار خميري كه به چوبة نان پزي مي‌چسبانند و با آن خمير نان را پهن كرده، مي‌پزند. چؤکوق (çöklaq) = چؤكلَك (çöklək) : 1- باتلاق، محلّ فرو نشستن. 2- زمين گود. چؤكمَك (çökmək) : 1- فرو رفتن، پايين آمدن، فرو نشستن. 2- تعظيم كردن و زانو زدن. 3- رسوب كردن، ته نشين شدن. 4- چمباتمه زدن، روي زمين نشستن. 5- به گِل نشستن، پاي در گِل فرو رفتن. 6- عمل مقاربت شتر نر با شتر ماده. چؤكناق (çöknaq) : باتلاق، فرو رفتگي. چؤکوك (çökük) : گودال، جاي پست. چؤکولو (çökülü) : 1- فرو رفته، پاي در گل فرو رفته. 2- محل نشست كرده،‌ جاي گود و پست، گودال. چؤکونتـو (çöküntü) : 1- گودال، جاي گود. 2- رسوب و ته نشين. 3- باتلاق. چؤكه‌ليك (çökəlik) : كشك تر، دوغ جوشيده شده را در صافيِ كيسه‌اي مي‌ريزند تا آب آن از صافي بگذرد؛ آنچه در كيسه ته نشين شده و باقي مانده، «چؤكه‌ليك» ناميده مي‌شود.

چؤل

çöl

(1) : دشت، صحرا، بيابان. چؤل قوْوماق (çöl qovmaq) = چؤل قوْيماق (çöl qoymaq) : بيابان را طي كردن، دشت را پيمودن، به مسافرت طولاني رفتن. چؤلگه (çölgə) : جلگه، دشت. چؤلو (çölü) : بياباني، خل، ديوانه.

چؤل

çöl

(2) : ويران، خراب، خرابه. چؤله چكمَك (çölə çəkmək) : از بين بردن، نابود كردن.

چؤلکو

çölkü

: 1- سنگها و سنگريزه‌ها كه بر اثر ريزش كوه در دامنه جمع شده باشد. 2- نشيب، پستي، فرو رفتگي قسمتي از زمين. (اصل كلمه «چؤكلو» (فرو ريخته) و از مصدر «چؤكمَك» است. (← چؤك، چؤكمَك).

چؤلْپ

çölp

: فعل امر از مصدر «چؤلپمك» (بر زمين زدن) (← چال4 و چالْپ) چؤلپَتْمَك (çölpətmək) : سركوب كردن، به زمين زدن. چؤلْپْمَك (çölpmək) : 1- بر زمين زدن. 2- آب پاشي كردن. چؤلْپه (çölpə) : كم دست و پا، بي دست و پا، تنبل و بي عرضه.

چؤم

çöm

: (اين كلمه امروزه به تنهايي معمول نيست؛ ولي با پسوندهاي معمول تركي مركّب و معمول است. احتمالاً با ريشة «توم و توماق = چوْماق» يكي بوده و به معني گرد و برجسته وهلالي شكل باشد. ← توم و چوماق) چؤمَّلْمَك (çömməlmək) : چمباتمه زدن، روي كف پا‌ها به صورت گرد و جمع و جور نشستن. چؤمـّه (çömmə) = چؤمّه‌له (çömmələ): 1- چمباته. 2- جمع و جور، گرد شده، مچاله شده. چؤمّـه‌لَتمَك (çömmələtmək) : بر زمين زدن، به زانو در آوردن. چؤمّه‌له چؤش (çömmələ çöş) : نام حشره‌اي است كه در حال پرواز در هوا متوقّف مي‌ماند و بال مي‌زند. چؤمّـه‌له‌مك (çömmələmək) : 1- چمباتمه زدن. 2- مچاله شدن، جمع و گرد شدن.

چؤمْچَك

çömçək

= چؤمچه (çömçə) : 1- قاشق چوبي بزرگ. (ريشة كلمه از «چوممك» (شنا كردن) است؛ به اعتبار شناور بودن قاشق در ديگ.) 2- چمچة بنّايي. چؤمچه باليق (çömçə balıq) : يكي از حالتهاي دگرديسي قورباغه كه در آب شناور مي‌شود. چؤمچه‌له‌مك (çömçələmək) : 1- با قاشق چوبي چيزي را برداشتن. 2- انگشتان دست را به شكل قاشق بزرگ در آوردن و با آن غذا خوردن.

چؤمَّت

çömmət

: فروزينه، چوب هيزمي در حال سوخت.

چؤن

çön

: فعل امر از مصدر «چؤنمك» = «دؤنمك» (برگشتن) چؤندَرَك (çöndərək) : چغندرك، چغندر وحشي، نام گياهي شبيه چغندر. (هر چند كه احتمال مي‌رود ريشة كلمة چغندر از مصدر «چؤكمك» (فرو نشستن) باشد؛ امّا ريشة اين گياه و بعضي از انواع چغندر خميده شكل است. ← چوْغان، چوْغانّار) چؤندرمك (çöndərmək) : 1- برگرداندن. 2- افسرده شدن، از حالت شادابي به افسردگي تبديل شدن. چؤنمك (çönmək) : 1- برگشتن، به عقب برگشتن. 2- خميده و واژگون شدن، وارونه شدن. 3- بهبودي يافتن، به حالت بهبودي و سلامت برگشتن و نيز از حالت سالمي به ناراحتي برگشتن. 4- منجمد شدن، از سرما يخ بستن. چؤنه (çönə) : چونه، چونة خمير.

چؤپ

çöp

: چوب، چوب كوچك، خاشاك. چؤپلو (çöplü) : داراي چوب و خاشاك. چؤپه گولَن (çöpə gülən) : هرزه خند، نيش باز. چؤپو (çöpü) = چؤپور (çöpür) : در اصل به معني چوب طبل بوده؛ امّا امروزه به معني طبل، دهل و آلت موسيقي و مجازاً به رقص دسته جمعي زنان هم گفته مي‌شود. چؤپور چكمك (çöpür çəmək) : جلو افتادن رقاص اصلي در رقص هلي. چؤپور چكن (çöpür çəkən) : آنكه رقص دسته جمعي هلي را شروع كند، پيشرو رقّاصان.

چؤر

çör

: بيماري، مرض. چؤرگه‌مك (çörgəmək) : بي ميل شدن نسبت به غذا، متنفّر شدن. (← چي، چيگيره‌مك) چؤرلو (çörlü) : بيمار، مريض.

چؤره‌ك

çörək

: 1- نان. (اصل كلمه «چئوره‌ك» از مصدر «چئويرمك» (برگرداندن) بوده، به اعتبار اين‌كه نان به شكل دايره و مدوّر است و بعد از پختن آن را بر مي‌گردانند.) 2- روزي، مال و ثروت، نصيب و قسمت. 3- سود، منفعت. چؤره‌ك اوْتو (çörək otu) : سياهدانه، نام گياهي كه از دانة آن براي خوشمزه شدن نان در خمير استفاده مي‌كنند. چؤره‌ك سولاما (çörək sulama) : 1- به نان نم زدن. 2- باران خفيف كه مانند نم زدن به نان ببارد. چؤره‌كسيز (çörəksiz) : 1- بي نان، فقير و تنگدست. 2- خسيس، آنكه از مهمان پذيرايي نكند. 3- بي فايده، بدون صرفه. چؤره‌ك شيرينليك (çörək şirinlik) : خود شيريني، تملّق و چاپلوسي. چؤره‌ك قاتيغى (çörək qatığı) : نان خورش، هرچه كه مانند آب عدس، آب ماشك و … خورش نان باشد. چؤره‌كْلَنمَك (çörəklənmək) : ثروتمند شدن، غني تر شدن. چؤره‌كْلي (çörəkli) : 1- مالدار، ثروتمند. 2- مهمان نواز، سخاوتمند. 3- مفيد، سودمند.

چؤش

çöš

(2) : 1- فعل امر از مصدر «چؤشمَك» (جوشيدن) 2- كرّه شتر. 3- صداي «هُش» براي حيوانات. چؤشَّك (çöşşək) : 1- ديلاق، بچه شتري كه به جوش و خروش مي آيد. دهوه اوشاغى چؤشّك، قوْيون اوشاغى شيشك. 2- نادان، گيج و پريشان احوال. چؤشمَك (çöşmək) : 1- جوشيدن، فوران زدن. 2- به جوش و خروش آمدن. چؤشمه (çöşmə) : چشمه، آنچه از زمين جوشيده و فوران كند.

چؤش

çöş

(1) : نام پرنده‌اي به اندازة كبوتر. 2- نام حشره‌اي به اندازة زنبور.

چؤيگَن

çöygən

: چوب سر خميده‌اي كه در قديم با آن چوگان بازي مي‌كردند؛ امّا امروزه براي دستگير كردن حيواناتي از قبيل بز، گوسفند و … از آن استفاده مي شود. (ريشة كلمه از «چؤن» (خميده) است. ← چؤن و چيگيل)

چؤز

çöz

: 1- ابتداي رگ بيضه‌ها. 2- قسمتي از روده كه به آن «ياغلي باغيرساق» (رودة چرب) هم مي‌گويند. (← چيز) چؤز بَز (çöz bəz) : دژپيه، بظر و دملهايي كه به رودة چرب مي‌چسبد. چؤزْره (çözrə) : 1- راه باريك، راهي كه مثل روده باريك و پيچ در پيچ باشد. 2- نام قشلاقي در جنوب شهر قير. چؤزوك (çözük) : 1- نخ نخ، رشته رشته. 2- صف، رده. 3- لاغر، باريك اندام و سياه سوخته. چؤزوكدورمَك (çözükdürmək) : 1- رشته رشته كردن. 2- به صف كشاندن، به دنبال هم كشاندن. 3- به وسيلة ديگري خط كشيدن و خراش انداختن. چؤزوكمَك (çözükmək) : 1- رشته رشته شدن. 2- به صف كشيده شدن. 3- لاغر تر و ضعيف تر شدن.

چوب

çub

: 1- چوب، چوب درخت يا گياه. 2- هر چيز خشك. چوبوق (çubuq) : چپق. (← چوْپوق) چوبه (çubə) : چوبك. (← چوْغان)

چودوربا

çudurba

= چودوروا (çudurva) : 1- نام گياهي دارويي كه به آن «ازوا» هم مي‌گويند. (← از، ازوا) 2- نوعي از گياه آنغوزه كه بسيار بد بو است. 3- مجازاً به معني افسرده و ناراحت.

چوغ

çuğ

(1) : چوب. چوغَكّي (çuğəkki) : چوب در دست، چماق به دست، باج گيرنده، ماليات گيرنده.

چوغ

çuğ

(2) : با كلمة «چوْ» به معني گوسفند هم معناست؛ چون كه كلمات زير از همين خانواده است : چوغدار (çuğdar) : 1- دامدار، دام پرور. 2- دام فروش، آنكه شغلش دلّالي يا خريد و فروش دام باشد. چوغدارليق (çuğdarlıq) : چوبداري، عمل خريد و فروش دام.

چوغورْدو

çuğurdu

= چوغورتو (çuğurtu) : نوكر، چاكر. (ريشة كلمه از مصدر «چؤكمك» (فرو نشستن) است.)

چوك

çuk

(1) : چمباتمه، نشستن بر روي انگشتان يا دو كف پا. چوك اوْتورموش. (روي انگشتان پايش نشسته.)

چوك

çuk

(2) : لبه، گوشه، كناره. گؤزو چوكّو. (گوشة چشمش)

چوك

çuk

(3) : چوب كوچك.

چوكّول

çukkul

: چوبي كه به صورت عمودي بر زمين كوبند.

چولوس

çulus

: فروزينه، چوب هيزمي در حال سوخت.

چوم

çum

: سرماي شديد. (← چام)

چوماق

çumaq

: چماق. (اصل كلمه «توماق» و ريشة آن از «توم» (برجستگي) بوده؛ به علّت گرد و برجسته بودن سر چماق. ← توم1)

چون

çun

: چون، زيرا، به دليلِ. چون‌كى (çunkı) : چونكه. چونه (çunə) : عمل چانه زدن در معامله، چند و چون كردن و دليل آوردن.

چونه

çunə

: چونة خمير. (← چؤن، چؤنه)

چونْگ

çung

: پاكباخته، در قمار همه چيز را از دست داده. چونگ ائدمك (çung edmək) : همة پول قمار را بردن.

چوقّور

çuqqur

: گودال، چاله، فرو رفتگي. (از مصدر «چؤكمك» (فرو نشستن) و در اصل «چؤکور» بوده است.)

چور

çur

(2) : غارت، چپاول. (← چور2) چورْت (çurt) : چرت، خواب اندك. چورت چالماق (çurt çalmaq) : چرت زدن، خواب رفتن. چورتلو (çurtlu) : چرت آلود، خواب آلود.

چور

çur

(1) : 1- شرشر آب، ادرار. (← چور1) 2- سرازيري، شيب. چور اوزو قوْولو (çur üzü qovlu) = چورت اوزوقوْولو (çurt uzuqovlu) : سرازيري تند، شيب تند كوه. چور ائتمك (çur etmək) : ادرار كردن. چور-چور (çur-çur) : آبشار، ريزش آب از آبشار كوچك. چور-چورّه‌ك (çur-çurrək) : آبشار كوچك. چورقَتي (çurqəti) : نوعي قاشق كوچك كه با آن داروهاي مايع را قطره قطره به مريض مي‌خورانند. چورّوتْماق (çurrutmaq) : پژمرده كردن. چوروم (çurum) = چورْم (çurm) : آب بيني، ترشّحات بيني يا چشم چورّوماق (çurrumaq) : پژمرده شدن.

چوس

çus

: 1- عمل مقاربت خروس با مرغ. 2- چس، باد معده. چوس ائدمك (çus edmək) : جهيدن خروس بر مرغ جهت مقاربت. 2- خارج كردن باد معده.

چوخور

çuxur

: گودال، گودي فرو رفتگي. (اصل كلمه «چؤکور» از مصدر «چؤكمك» (فرو رفتن) است.)

چوب

çüb

: چوب كوچك، خاشاك. چوبو (çübü) : ميخ چوبي يا آهني كه بر سر تبر يا تيشه زنند، گوه.

چـوفت

çüft

: 1- دكمه. 2- جفت، دو چيز كه در كنار هم باشند. چـوفت ائدمك (çüft edmək) : بستن، قفل كردن، دكمه را بستن.

چوك

çük

: آلت نرينه، آلت تناسلي پسران و مردان.

چوم

çüm

(1) : فعل امر از مصدر «چوممك» (شنا كردن) چومْمَك (çümmək) : لخت شدن و آب تني كردن، شنا كردن. (← چيم، چيمْمَك) چومَن (çümən) : چمن، چمنزار، جاي مرطوب و چمني. (← چم، چمن) چـومور : فعل امر از مصدر «چومورمك» (پاچه‌ها و آستينها را بالا زدن و لخت كردن) چومورَكْلي (çümürəkli): 1- آستين بالا زده، پاچه ور ماليده. 2- مجازاً به معني آماده و مهيّا. چومورلاق (çümürlaq) : آستين بالا زده، آمادة كار. چومورلَنمَك (çümürlənmək) = چومورله‌مك (çümürləmək) = چومورمَك (çümürmək) : 1- پاچه‌ها و آستينها را بالا زدن. 2- آماده شدن.

چوم

çüm

(2) : سرماي شديد. (← چام)

چومّت

çümmət

= چومْچَك (çümçək) : فروزينه، چوب خشك كه يك طرفش در حال سوختن باشد.

چون

çün

(1) : چون، زيرا، براي اينكه. نه چون = نه چي = نه چين (به چه جهت؟ براي چه؟) چونه (çünə) : عمل چانه زدن در معامله، چند و چون كردن و دليل آوردن.

چون

çün

(2) : خميده، وارونه، برگشته. (← چؤن) چونوك (çünnük) : خم شده، وارونه و برگشته. 1- چونه : 1- فلز كماني شكل در تفنگ «سر پر» كه بر چاشني ضربه وارد مي‌كند. 2- چونة خمير.

چونگ

çüng

: غارت شده، آنكه در قمار همه چيز را از دست داده. چونگ اوْلماق (çüng olmaq) : در قمار همه چيز را از دست دادن.

چوپ

çüp

(1) : چوب كوچك، خاشاك. (← چـوب، چؤپ) چور-چوپ (خس و خاشاك، چوبهاي كوچك كه آب سيل يا رودخانه با خود آورد.)

چوپ

çüp

(2) : چِپ چِپ، پچ پچ، سخن مخفيانه كه با پچ پچ بيان شود. چوپ-چوپ ائدمك (çüp-çüp edmək) : 1- يواش يواش حرف زدن، پچ پچ كردن. 2- يواش يواش غذا خوردن، با بي ميلي غذا حوردن.

چور

çür

(1) : 1- شُرشُر آب. 2- ادرار، شاش، آب فاسد بدن. چورّ ائتمَك (çürr etmək) : ادرار كردن، شاشيدن. چور-چور (çür-çür) : تراوش، ريزش قطرات آب، آبي كه به تدريج از كمر كوه يا هر جاي ديگر تراوش كند، آبشار كوچك. چورّه‌مك (çürrəmək) : 1- شاش، ادرار. 2- شاشيدن، ادرار كردن. چورّه‌مه (çürrəmə) : شاش، ادرار. چـورروتدورمك (çürrütdürmək) : پوسيده و فاسد كردن، نابود كردن. چورروتْمَك (çürrütmək) : پوساندن، فرتوت كردن، فاسد كردن. چوررودولْمَك (çürrüdülmək) : فاسد شدن، پوسيده شدن. چورروك (çürrük) : 1- چروكيده، پوسيده، پژمرده و فاسد. 2- چين و چروك. چورروكلوک (çürrüklük) : چروكيدگي، پوسيدگي، پژمردگي، فرسودگي. چورروكمَك (çürrükmək) = چوررولمَك (çürrülmək) : چروكيدن، پژمرده شدن، فاسد شدن. چورروم (çürrüm) : 1- ريزش قطرات آب. 2- به اندازة چند قطره آب. چوررومَك (çürrümək) : پوسيده شدن، فرتوت شدن، فاسد شدن. 2- خشك شدن. چوررومه (çürrümə) : زنده باشي، هيچ وقت پژمرده و ناراحت نشوي. چوررونتو (çürrüntü) : 1- آبي كه قطره قطره از جايي تراوش كند. 2- آب گنديده، آب يكجا مانده. چوررونْمَك (çürrünmək) : پژمرده و پوسيده شدن.

چور

çür

(2) : غارت و چپاول، باخت در قمار. چور ائدمَك (çür edmək) : در بازي يا قمار همه چيز را بردن. چوررونگ چپ (çürrüng çəp) : غارت كردن ممنوع، اصطلاحي است در قاب بازي؛ به اين معني كه غارت مكن و همة قابها را مبر.

چورْتْكه

çürtkə

: چرتكه، ماشين حساب قديمي كه از اختراعات تركان اوْيغور به شمار مي‌رود.

چورتوک

çürtük

: نام گياهي دارويي و خاردار. (← بورغا تيكاني)

دابالاماق

dabalmaq

: لنگيدن، لنگان لنگان راه رفتن، افتان و خيزان رفتن. (اصل كلمه «دابانلاماق» (پيچيدن دامنة ارخالق به نوك پا) بوده. ← دابان) دابال-دابال (dabal-dabal) : افتان و خيزان.

دابان

daban

: 1- پاشنة پا. 2- دامن، دامنه، قسمت پايين ارخالق. (← دام3، دامان) دابانا (dabana) = داباناق (dabanaq) : 1- پاشنة پا. 2- دامنة لباس. دابان باسما (daban basma) : به سرعت، با عجله و شتاب.

دابّاق

dabbaq

: دبّاغ، كسي كه پوست خام را به صورت چرم در آورد. (← دب، دبّه)

داد

dad

(1) : مزه، طعم. دادانديرماق (dadandırmaq) : عادت دادن، مزة چيزي را به ديگران چشاندن، دست آموز كردن.

داد

dad

(2) : 1- داد و فرياد، صداي بلند. 2- طلب امداد و ياري، كمك و ياري. دادرس (dadrəs) : دادرس، فريادرس، حامي و پشتيبان. داد كسمك (dad kəsmək) : استمداد طلبيدن، داد و فرياد خود را به گوش ديگران رساندن. داد-و-بيداد (dad-o-bidad) : داد و بيداد، فرياد و سر و صدا. داد-و-خاس (dad-o-xas) : داد و خواست، صحبت كردن و جواب شنيدن، گفتگو و تبادل نظر. داد-و-قال (dad-o-qal) : داد و قال، سر و صدا. داد وورماق (dad vurmaq) : داد زدن، فرياد كشيدن.

دادانديريلْماق

dadandırılmaq

: عادت داده شدن، خو گرفته شدن. دادانماق (dadanmaq) : عادت كردن. دادانميش (dadanmış) = دادانيق (dadanıq) : عادت كرده، خو گرفته. دادديرماق (daddırmaq) : 1- چشاندن، چشانيدن، مقدار كمي از غذا را به ديگري دادن. 2- عادت دادن. دادسيز (dadsız) : بي مزه، بد مزه. دادلانديرماق (dadlandırmaq) : 1- خوشمزه كردن غذا. 2- مزه مزه كردن. دادلى (dadlı) : خوشمزه، با مزه. دادما (dadma) : 1- عمل چشيدن. 2- مچش، مزمزه مكن. دادماق (dadmaq) : 1- چشيدن، مزه مزه كردن. 2- تجربه كردن، مزة اعمال را چشيدن. دادمالى (dadmalı) : چشيدني، قابل چشيدن. داد-و-دوز (dad-o-duz) : طعم و مزه. داد-و-دوزلو (dad-o-duzlu) : داراي مزة خوب، خوشمزه. داديزديرماق (dadızdırmaq) : چشاندن، چشانيدن. داديم (dadım) : 1- به اندازة چشيدني. 2- مزه، طعم. داديمليق (dadımlıq) : مقدار كمي از غذا جهت چشيدن.

داداش

dadaş

(1) : برادر. (اصل كلمه «دوْغداش» به معني همزاد است.)

داداش

dadaş

(2) : پير زن فرتوت.

داغ

dağ

(1) : 1- كوه، كوهستان. 2- استوار و محكم، كوه مانند. 3- عظيم الجثّه و بزرگ. داغ اتَّگي (dağ əttəgi) = داغ دؤشـو (dağ döşü) : سينه كش كوه، دامنة كوه. داغ دومّالاغى (dağ dummalağı) : نوعي قارچ سردسيري كه در كوهستان مي‌رويد. داغ سؤگـودو (dağ sögüdü) : نوعي از درختان بيد، بيد وحشي. داغ قارپيزی (dağ qarpızı) : هندوانة ابو جهل، حنظل. داغ قوْزو (dağ qozu) : نام درختچه‌اي شبيه درخت گردو. داغ كاهيسى (dağ kahısı) : كاهوي وحشي، گياهي شبيه كاهو كه در كوهستان مي‌رويد. داغ گَزَري (dağ gəzəri) : هويج وحشي. داغلار نوْلدو (dağlar noldu) : 1- نام شعري از مأذون كه گويا در مرثية هاديخان موصلو سروده. 2- نام آهنگي از آهنگهاي موسيقي قشقايي. داغ نوْخودو (dağ noxudu) : نخود كوهي، نخود وحشي. داغ يارپيزی (dağ yarpızı) : پودنة كوهي، كاكوتي.

داغ

dağ

(2) : 1- داغ، گرم و سوزان. 2- وسيلة داغ كردن حيوانات، داغمه، سيخ مخصوص داغ كردن. 3- داغ و علامتي كه بر حيوان اهلي گذارند. 4- داغ دل، ناراحتي و غم. داغ داناسى (dağ danası) : غدّة چربي يا دمل چركيني كه به وسيلة داغ كردن بهبود مي‌يابد. داغلاتديرماق (dağlatdırmaq) = داغلاتماق (dağlatmaq) : 1- داغ كردن، سوزاندن. 2- خسارت مالي يا ناراحتي روحي بر كسي وارد كردن. داغلاغاج (dağlağac) = داغلاما (dağlama) : آلت داغ كردن، سيخ يا هر وسيله كه با آن حيوانات را داغ كنند. داغلاماك (dağlamak) : 1- داغ كردن، سوزاندن. 2- بر دل كسي آتش زدن، ناراحت كردن. 3- گران فروشي كردن. داغلانماك (dağlanmak) : 1- داغ شدن. 2- آتش بر دل افتادن بر اثر ناراحتي شديد. داغلوْو (dağlov) : 1- سيخ، آلت داغ كردن. 2- داغ و تفتيده. داغلوْووج (dağlovuc) = داغلوْوونْج (dağlovunc) : آلت داغ كردن. داغلى (dağlı) : 1- حيواني كه داراي داغ و علامت باشد. 2- عزادار، سوگوار. داغليق (dağlıq) : آلت داغ كردن. داغليم-داغليم (dağlım-dağlım) : 1- پر از داغ و سوختگي، داغهاي متوالي كه در كنار هم باشند. 2- دردمند و داغدار. داغما (dağma) : وسيلة داغ كردن. داغ-و-دوگون (dağ-o-dügün) : عزا و مصيبت، غم و ناراحتي. (دوگون در تركي قديم به معني داغ و نشان بوده است.)

داغ

dağ

(3) : تلفّظي از كلمة «تاغ» (تك، فرد، منفرد و جدا) كه به تنهايي رايج نيست؛ امّا با پسوندهاي مختلف، كلمات زير به وجود آمده‌اند‌ : داغ-داغان (dağ-dağan) : درخت تاغ، نام درختي سردسيري كه از درختان مقدّس به شمار مي‌رود. (← تاغ) داغيت (dağıt) = داغيد (dağıd) : فعل امر از مصدر «داغيتماق» (پراكنده كردن) داغيتديرماق (dağıtdırmaq) = داغيتماق (dağıtmaq) : 1- پراكنده كردن. 2- ولخرجي و ريخت و پاش كردن. 3- منفجر گردانيدن. 4- كهنه و مستعمل كردن. 5- شايعه كردن. 6- تقسيم كردن. داغيديلْماق (dağıdılmaq) : 1- پراكنده شدن. 2- توزيع و تقسيم شدن. 3- به هم ريخته شدن، پريشان شدن. 4- خراب و مستعمل شدن. داغيلغان (dağılğan) : زميني كه بالاي آن دره و پايين آن زمين صاف و مسطّح باشد، جاي گسترده و وسيع. داغيلْما (dağılma) : پراكندگي، آشفتگي. داغيلْماق (dağılmaq) : 1- پراكنده و پخش شدن. 2- توزيع و تقسيم شدن. 3- شايعه شدن. 4- متفرّق شدن، از هم جدا شدن. 5- كهنه و مستعمل شدن. 6- خراب و ويران شدن. داغيم-داغيم (dağım-dağım) : تكه پاره، قطعه قطعه، پاره پوره. داغيناق (dağınaq) : 1- پراكنده، پخش و منتشر شده. 2- شكسته و خرد شده، كهنه و مستعمل گشته. 3- متفرّق، از هم جدا.

داغارجيق

dağarcıq

= داغارچيق (dağarçıq) : 1- انبان، كيسة چرمي. 2- شقشقيّه، كيسه مانندي كه در هنگام غرّيدن شتر مست از دهان شتر بيرون مي‌آيد. (ريشة كلمه از : «تاغار» (آنچه در آن چيزي نهند) (از مصدر «تاخماق» (پُر و داخل كردن) + «جيق» (علامت تصغير) = انبان كوچك است.)

داه

dah

: خرمن گندم يا جو، خرمن، انبوه، برجسته و بالا آمده. داه-و-دوُه (dah-o-duh) : صداي بلند، داد و قال. داه-و-دوُه ائدمك (dah-o-duh edmək) : صداي خود را بالا آوردن، تشر و فرياد زدن. داه وورماق (dah vurmaq) : سر و صدا كردن، فرياد كشيدن.

داها

daha

(1) : دعا، تعويذ. داها-سانا (daha-sana): دعا و ثنا، دعا و نيايش.

داها

daha

(2) : ديگر، از اين به بعد. (← داهى)

داهان

dahan

: ديگر، از اين به بعد. (← داهى)

داهى

dahı

: 1- ديگر، از اين به بعد، علاوه بر اين. 2- ممتاز، متمايز و برجسته. اوْ بير داهى آدام دير. (او آدمي برجسته و متمايز از ديگران است.)

داهول

dahul

: 1- دهل، مترسك. 2- (مجازاً دهل و هيكل آدمي. 3- دهل، طبل، نقاره. (اصل كلمه «دؤيول» از مصدر «دؤيمك» (كوبيدن) است.) (← دؤهـول)

داهوا

dahva

: (ع) دعوا، جنگ و ستيز.

داكّال

dakkal

: بد قوّاره، كج و معوج.

دال

dal

(1) : 1- كمر، ناحية پشت. 2- عقب، دنبال، دنباله. 3- پشت سر، عقب سر. دال آردی (dal ardı) : پشت سر. دالاق (dalaq) : طحال، اسپرز. (طحال در ناحية پشت شكم قرار دارد.) دالاق آغری (dalaq ağrı) : مرض طحال. دالاق-داشّاق ائدمك (dalaq-daşşaq edmək) : اخّاذي كردن. دالا ياتماق (dala yatmaq) : تحميل شدن، زير بار منّت قرار گرفتن. دال با دال (dal ba dal) = دال-دالا (dal-dala) : پشت سر هم، پيوسته، پي در پي. دال-دالانماق (dal-dalanmaq) : به كسي يا جايي پناه بردن. دالدان گـؤتورمك (daldan götürmək) : تعقيب كردن، دنبال كردن. دالغا (dalğ) : موج، امواج دريا كه به دنبال هم به طرف ساحل حركت كنند. دالغالانماق (dalğalanmaq) : موج زدن آب دريا. دال گردان (dal gərdan) : قفا، پشت سر. دال وئرمك (dal vermək) : پشت بر گرداندن، برگشتن و فرار كردن. دالي سوره (dalı sürə) : به دنبالش، به تعقيب آن. داليقماك (dalıqmak) : به عقب برگشتن، عقب نشيني كردن. دالينا دوشمك (dalına düşmək) : 1- تعقيب كردن، به دنبال كسي افتادن. 2- تحقيق و تفحّص كردن. دالينا قوْيماق (dalına qoymaq) : 1- فرار كردن، در رفتن. 2- كوچ كردن. دالينْج (dalınc) : مصر، اصرار كننده، تعقيب كننده، آورندة دنبالة هر موضوع. داليندان گـؤتورمك (dalından götürmək) : كسي را شكست دادن و تعقيب كردن. دال يئمَك (dal yemək) : 1- به عقب برگشتن. 2- احتمال رفتن، احتمال ارتباط داشتن. بو ايش ياشارا دال يئيير. (احتمال مي‌رود كه ياشار اين كار را انجام داده باشد.)

دال

dal

(2) : از پرندگان لاشخور، باز شكاري، عقاب. دال دودوگو (dal düdügü) : بالابان، نوعي ني‌لبك كه از استخوان بال عقاب درست كنند. دال گردن (dal gərdən) : گردن بلند، آنكه گردنش مانند گردن باز شكاري بلند باشد.

دال

dal

(3) : ريشة مصدري «دالاماق» (دريدن، گزيدن. ← ديل3 و چال4) دالا (dala) : فعل امر از مصدر «دالاماق» (دريدن) داوشماق (dalaşmaq) : همديگر را دريدن و پاره كردن، با هم دعوا كردن. دالاماق (dalamaq) : 1- دريدن و پاره كردن. 2- گاز گرفتن، گزيدن، نيش زدن. دالان (dalan) : 1- پاره كننده، درنده. 2- حفره، دالان، راهرو. 3- كوه صعب العبور و نيز نام كوهي در شهرستان فيروز‌آباد فارس. 4- نامي است براي سگ گله. دالان-داشّاق ائدمك (dalan-daşşaq edmək)‌ : اخّاذي كردن. دالانماق (dalanmaq) : گزيده شدن، نيش زده شدن. دالماق (dalmaq) : دريدن، پاره كردن. (← دالاماق)

دالْبور

dalbur

: پارچة لبه دار، پارچة كنگره دار.

دام

dam

(1) : 1- بام، پشت بام يا سقف خانه. 2- اتاق، خانه، محل سر پوشيده.

دام

dam

(2) : 1- دام، تله، آنچه كه در آن جانوران يا حيوانات را محصور و زنداني كنند. 2- آغل گوسفندان.

دام

dam

(3) : فعل امر از مصدر «دامماق» (چكيدن) داما-داما (dama-dama) : قطره ريزان، درحال چكيدن قطره. دامار (damar) : رگ گردن، رگِ پر از قطرات خون. دامار چكمك (damar çəkmək) : دمار از روزگار كسي در آوردن، رگ گردن را زدن. دامازليق (damazlıq) : حيواني كه داراي رگ و ريشه وخون اصيل است، حيوان تخمي. 2- مايه، ماية ماست و امثال آن. داماق (damaq) : 1- دماغ، بيني. 2- شاداب و سر حال. 3- حال و وضعيّت. دامّاق (dammaq) : قطره چكان. (دره‌شوري) دامان (daman) : دامن، دامنه. داماناق (damanaq) : دامنة ارخالق، دامن لباس. دامچى (damçı) : قطره، چكّه. دامچيلاماق (damçılamaq) : قطره قطره ريختن، تراوش كردن، چكيدن. دامديرماق (damdırmaq) = دامزيرماق (damzırmaq) : چكاندن، قطره قطره ريختن. دامديريلْماق (damdırılmaq) = دامزيريلماق (damzırılmaq) : چكانيده شدن. داملا (damla) : 1- قطره، چكه. 2- بچكان، قطره قطره بريز. داملاتديرماق (damlatdırmaq) = داملاتماق (damlatmaq) : چكاندن، چكانيدن. دامماق (dammaq) : چكيدن، تراوش كردن، ريزش كردن. داميزديرماق (damızdırmaq) : چكاندن، چكانيدن. داميلماق (damılmaq) : چكيده شدن، چكانده شدن.

دامدير‌ پنج ‌تير

damdır pənc tir

: از انواع تفنگ گلوله زني شبيه برنو.

دامّيج

dammıc

: 1- به سكوت و خاموشي واداشتن، خفقان ايجاد كردن. 2- فشنگي كه چاشني آن خراب شده باشد.

دان

dan

(1) : 1- دانه، تخم. 2- دانه، عدد. 3- دانه يا دمل روي پوست بدن. دانا (dana) : 1- دانه، تخم. 2- دانه، عدد. 3- دانة روي پوست بدن. دانا-ديرّيم (dana-dırrım) : 1- حبوبات. 2- كم و بيش، به مقدار كم. دانار (danar) : دانة توأم با ساقه و برگ خشك گياهان دانه دار. داناق (danaq) : جوش صورت، دانة ريز روي پوست بدن. دانگى (dangı) : حبوبات آب پز شده، غذايي مركّب از دانه‌هاي حبوبات. دان-و-دير (dan-o-dır) : دانه، حبوبات.

دان

dan

(2) : زمان يا مكان دوشيده شدن حيوانات شيرده. سحر دانى (هنگام صبح) دانا وورماق (dana vurmaq) = دان ائدمك (dan edmək) : به دامگاه بردن حيوانات جهت دوشيدن شير آنها. دانگاه (dangah) : دامگاه، محل دوشيدن حيوانات شيرده. دانلاماق (danlamaq) : 1- حيوانات را براي دوشيدن در دامگاه جمع كردن. 2- مجازاً به معني بهره‌كشي كردن از كسي. دانماق (danmaq) : به كاري شروع كردن.

دانا

dana

(1) : دانا، فهميده.

دانا

dana

(2) : گاو مادة جوان.

دانگ

dang

(1) : سرد، خنك. دانگ اولدوزو (dang ulduzu) : ستارة صبحگاهي.

دانگ

dang

(2) : ادا و اطوار. دانگ توتماق (dang tutmaq) : 1- اداي كسي را در آوردن. 2- خندة توأم با تحيّر و تعجّب.

دانگ

dang

(3) : صداي به هم خوردن ظروف. دانگيلاتماق (dangılatmaq) : سر و صداي ظروف را در آوردن. دانگيلاماق (dangılamaq) : صداي به هم خوردن آهن آلات، جرنگ جرنگ كردن.

دانگ

dang

(4) : دانگ، يك ششم از هر چيز.

دانگيز

dangız

= دانگوز (danguz) : دريا. (ريشة كلمه از «دان» (قطره. تر. قد) + «ايز» (پسوند) است)

دار

dar

(1) : 1- چوب، چوب راست و صاف، دار قالي، چوب فرشبافي. 2- چوبة دار، چوبة اعدام. 3- درخت. 4- هيكل، اندام. 5- تلفّظي از كلمة «تار» (جدا، دور) (← تار2) دار آغاجى (dar ağacı) : 1- چوبة دار، چوبة اعدام. 2- چوب فرشبافي، دار قالي بافي. دارا (dara) : فعل امر از مصدر «داراماق» (شانه كردن، راست و صاف كردن) داراتديرماق (daratdırmaq) : 1- به صف واداشتن، صف دادن و مرتّب كردن. 2- به وسيلة ديگري شانه زدن. داراتماق (daratmaq) : به صف واداشتن. دارا چكمك (dara çəkmək) : به دار آويختن، اعدام كردن. داراخْت (daraxt) : درخت. (بول وئردي) دار ائتمك (dar etmək) : 1- دار كردن قالي و امثال آن. 2- رشد كردن و بلند شدن هيكل. داراشما (daraşma) : صف، پشت سر هم، مرتّب. داراشماق (daraşmaq) : صف كشيدن، با صف حركت كردن. داراشيق (daraşıq) : به صف، مرتّب. داراق (daraq) : 1- شانه، وسيلة صاف كردن موي سر. 2- نام نقشي از نقشهاي گليم يا قالي. داراق اوْتو (daraq out) : نام گياهي معطّر با برگهاي سوزني و شانه مانند. (← كباب، كباب اوْتو) داراقلى (daraqlı) : كتف، شانه. داراق گيليم (daraq gilim) : گليمي كه در آن نقش شانه بافته شده باشد. دارالْماق (daralmaq) : 1- صف كشيده شدن. 2- شانه شدن موي سر. دارالى (daralı) : 1- شانه شده. 2- به رديف، به صف، مرتّب. داراما (darama) : 1- صف، رده. 2- عمل شانه شدن، شانه زدگي. داراماق (daramaq) : 1- صاف و راست كردن موي سر، شانه كردن، شانه زدن. 2- صف كشيدن، مرتّب كردن. دارانقى (daranqı) = دارانگى (darangı) : نام درختي شبيه بيد كه در كنار رودخانه‌ها مي‌رويد. دارانماق (daranmaq) : 1- شانه شدن، شانه خوردن. 2- صف كشيدن. دار با داغين (dar ba dağın) = دارما-داغين (darma-dağın) = دار-و-داغين (dar-o-dağın) : پراكنده، از هم جدا، درب داغون، خرد و خراب. دار تَنْمَك (dar tənmək) : هيكل خود را به تن ديگران ماليدن. (← دورت، دورتـونمك) دارچين (darçin) = دارچيني (darçini) : نام درختي در هندوستان كه از پوست آن استفادة دارويي مي‌كنند. دار دَلَن : داركوب. دارمان (darman) : 1- درمان، دارو. (داروها از درختان و گياهان به عمل مي‌آمده.) 2- علاج بيماري. دارمان ائدمك (darman edmək) = دارمانلاماق (darmanlamaq) : درمان كردن، دارو دادن، علاج كردن. دار-و-پراه (dar-o-pərah) = دارّ-و-پرَه (darr-o-pərəh) : متفرّق، پراكنده. دار-و-تيپ (dar-o-tip) = دار-و-تيپار (dar-o-tipar) : دار و دسته، گروه. داری (darı) = دارّی (darrı) : 1- تخم گياهان و درختان، دانة ريز گياهان، دانة غلّات. 2- گياه ارزن، دانة ارزن. 3- دارو، درمان. داريا (darya) : چوب خشك و محكم. داريخديرماق (darıxdırmaq) = داريقديرماك (darıqdırmaq) : از هم متفرّق كردن. داريخماق (darıxmaq) = داريقماك (darıqmaq) : از هم جدا شدن، دور افتادن داری-دارمان (darı-darman) : دارو و درمان. دارينگان (darıngan) : نام روستايي در جنوب شيراز كه داراي درختان فراوان است.

دار

dar

(2) : 1- تنگ، كم وسعت، كم محدوده، باريك. 2- تنگ بودن عرصه بر انسان. دارا (dara) : نام نوعي پارچة گرانبها با گلهاي ريز و تنگاتنگ. داراجاق (daracaq) = داراجيق (daracıq) : تنگنا، جاي كم وسعت. دارالْماق (daralmaq) : تنگ شدن، محدود و كم شدن وسعت. دارامبار (darambar) : دار انبار، دار شدن (تنگ شدن) گنجايش انبار، هر چيز كاملاً پر و لبريز. دارانجاق (darancaq) : جاي محدود و محصور، تنگنا. دار اوْلماق (dar olmaq) : 1- محدود شدن، تنگ شدن عرصه. 2- بسته شدن، مسدود شدن. گل هاي گل اوْلاندا بير مويا بند دير، گئدهايگئد اوْلاندا زنجيرينن دار اوْلماز. دار ائتمك (dar etmək) : تنگ كردن جا، محدود و محصورتر كردن. دار-بوجاق (dar-bucaq) : 1- تنگاتنگ، به هم نزديك. 2- همساية نزديك، همساية ديوار به ديوار. دارجا (darca) : جاي نسبتاً كم وسعت. دار دودوک (dar düdük) : ني لبك كوچك و هرچه كه مثل ني لبك تنگ و تاريك باشد، جاي محدود و محصور. دارغيماك (darğımak) : دلتنگ و ناراحت شدن، عرصه بر انسان تنگ شدن. دارليق (darlıq) : تنگي، تنگنا، سختي و فشار. دار-و-كوْر (dar-o-kor) : 1- تنگ و تاريك. 2- سختي و مشقّت. داريخ (darıx) = داريق (darıq) : 1- دلتنگ، ناراحت. 2- جاي محدود و محصور. داريخديرماق (darıxdırmaq) = داريقديرماق (darıqdırmaq) : 1- ناراحت كردن، دلتنگ گردانيدن. 2- محدوده را تنگ تر كردن، در تنگنا قرار دادن. داريخماق (darıxmaq) = داريقماق (darıqmaq) : 1- دلتنگ شدن، ناراحت شدن. 2- محدود و محصور شدن، در تنگنا قرار گرفتن. داريلْغان (darılğan) : 1- جاي محدود و محصور. 2- كانال آب. دارينجاق (darıncaq) : تنگنا، جاي محدود و محصور.

دارا

dara

: ثروتمند، دارنده. (← وار، وارا) داراليق (daralıq) : دارايي، ثروت.

داراغيل

darağıl

: محرّف «در آغل»، درب آغل حيوانات.

دارام

daram

: 1- صداي افتادن چيزي از بلندي، صداي بشكه و امثال آن. 2- بشكه، ظرف بزرگ. داراما (darama) : بشكة پر، بزرگ و گنده.

دارانگ

darang

: صداي به هم خوردن ظروف و آهن آلات. دارانگيلاماق (darangılamaq) : صداي به هم خوردن ظروف به گوش رسيدن.

دارغا

darğa

: ساربان، شتربان.

دارْتى

dartı

: دُرد روغن جوشيده، رسوباتي كه از جوشيده شدن كره توليد شود و غذايي مقوي محسوب مي‌گردد. (← دور، دورْتو)

داس

das

: داس، وسيلة بريدن غلّات. داس بال (das bal) : پرستو.

داسيم

dasım

: 1- نزديك، در دسترس. 2- پشت سر هم.

داش

daş

(1) : 1- سنگ. 2- وزن، وزنه. داش آپارا (daş apara) : بزرگترين قاب در قاب بازي كه به آن «قوْچ آشّيغى» هم مي‌گويند. داشا دوشمك (daşa düşmək) : 1- به سنگلاخ افتادن، در ميان سنگها گير كردن. 2- خود را بيچاره و فقير نشان دادن، از ناتواني و عجز به هر چيز و هر كس متوسّل شدن و از او كمك خواستن. داش اوره‌كْلي (daş ürəkli) : سنگدل، بي رحم. داشاق (daşaq) = داشّاق (daşşaq) : بيضه، خايه، (عضوي از بدن كه چون سنگ محكم و فشرده است.) داشّاقلى (daşşaqlı) : خايه دار، شجاع و دلير. داشّاغينا آلمير. (عين خيالش نيست.) داش ائدمك (daş edmək) : 1- وزين و سنگين تر شدنِ جنسِ مورد معامله. 2- فريب دادن، تحميق طرف مقابل. داش باشلى (daş başlı) : اصطلاحاً به كسي گويند كه كار خارق‌العاده و خطرناكي انجام دهد. داش تاق-تاقّى (daş taq-taqqı) : نوعي بازي دسته جمعي كودكان است؛ در اين بازي چشم يك نفر از بازيكنان دستة اوّل را مي‌بندند و يك نفر از بازيكنان دستة دوّم در كنار او قرار مي‌گيرد؛ در حالي كه دو قطعه سنگ را به هم مي‌زند، اگر فرد چشم بسته نام او را گفت، افراد آن گـروه برندة بازي است. داش چوْوولو (daş çovulu) : نام گياهي معطّر به نام چويل كه معمولاً در مناطق سردسيري و در ميان سنگلاخها مي‌رويد. داش حقّ ائدمك (daş həqq edmək) : به حساب همديگر رسيدن، دين خود را نسبت به هم ادا كردن. داش خيناسى (daş xınası) : اسفنج، اسفنج روي سنگ. داش-دمير (daş dəmir) : سنگ و آهن، مجازاً به معني آدم صبور و مقاوم. داش-دميرلي (daş dəmirli) : 1- داراي سنگ و آهن. 2- نام طايفه‌اي از ايل شش بلوكي. داش دميري (daş dəmiri) : سنگ آهن. داش دؤشه وورماق (daş döşə vurmaq) : سنگ كسي را بر سينه زدن، از كسي جانبداري كردن. داش قاپان (daş qapan) : كسي كه سنگهاي پرتاب شده از طرف مقابل را بتواند در هوا بقاپد، شجاع، دلير، جنگجو. داشلاشماق (daşlaşmaq) : به همديگر سنگ پرتاب كردن، همديگر را سنگباران كردن. داشلاما (daşlama) : عمل سنگ پراني. داشلاماق (daşlamaq) : سنگباران كردن، سنگ انداختن. 2- به صف داشتن گوسفندان و شمردن آنها. داشلانماق (daşlanmaq) : سنگباران شدن. داشلى (daşlı) = داشليق (daşlıq) : سنگلاخ، پر از سنگ. داش-و-دغَل (daş-o-dəğəl) : سنگ و سنگلاخ، جاهاي صعب العبور كوهستان. داشيتماق (daşıtmaq) : كوچ دادن، بار دادن به مسافت كم. (به مسافت پرتاب يك قلوه سنگ.) داشيرغاماق (daşırğamaq) = داشيريقلاماق (daşırıqlamaq) : ساييده و شكافته شدن سُمّ حيوان به خاطر كوهپيمايي. داشيماق (daşımaq) : كوچ كردن، با مسافت كم بار كردن. داشينديرماق (daşındırmaq) : كوچ دادن، بار دادن. داشينما (daşınma) : 1- عمل كوچ، حمل و نقل. 2- هنگام كوچ. داشينماق (daşınmaq) : كوچ كردن با مسافت كم. داشينى آتماق (daşını atmaq) : 1- تبعيد كردن، دور كردن. 2- از بين بردن، نابود كردن. 3- قطع علاقه كردن.

داش

daş

(2) : فعل امر از «داشماق» (پر و سر ريز شدن) داشديرماق (daşdırmaq) : پر كردن، سر ريز و لبريز كردن. داشماق (daşmaq) : 1- سر ريز شدن، لبريز شدن و سر رفتن مايعات. 2- عصباني شدن، از كوره در رفتن. داشيرْتْماق (daşırtmaq) : لبريز كردن، سر ريز گردانيدن.

داش

daş

(3) : از پسوندهاي اسمي كه معناي معيّت و همراهي را مي‌رساند. يوْلداش گرهك سيرداش اوْلا. (دوستِ همراهِ انسان بايستي رازدار و همراز انسان باشد.)

داوام

davam

: دوام، پايداري، استواري. (← دوام، داي.) داواملى (davamlı) : با دوام، محكم، مستحكم. داوام باسما (davam basma) : پشت سر هم، بطور مداوم. (← دابان، دابان باسما)

داوار

davar

: گلة گوسفندان. (در تركي قديم «تاوار» به معني جنس بز، گوسفند، مال و احشام بوده است.)

داووشماق

davuşmaq

: سپردن، تسليم كردن، سفارش دادن.

داي

day

(1) : كرّه اسب، اسب يك تا دو ساله. (در تركي قديم به كرّة شتر هم «داي» مي‌گفته‌اند.) دايچا (dayça) : كرّة اسب، اسب يك ساله. داي-دوْلوق (day-doluq) : اسبها و كرّه اسبها. دايلاق (daylaq) : كرّه شتر، بچّه شتر.

داي

day

(2) : فعل امر از مصدر «دايماق» يا «داياماق» (تكيه دادن) دايا (daya) : 1- محكم. 2- گوسفند چاق و با حال، گوسفند جوان يك تا دو ساله. 3- تكيه بده. 4- دايه، پرستار. (آنكه تكيه گاه و پرستار كودك است.) داياتماق (dayatmaq) : تكيه دادن، ايستادانيدن. داياجاق (dayacaq) : 1- تكيه‌گاه، آنچه بدان تكيه كنند. 2- متّكي، تكيه داده شده. داياز (dayaz) : پاياب، در اصل چوب بلندي كه با آن عمق آب را تعيين مي‌كنند؛ امّا اصطلاحاً به معني سطحي و كم عمق است. داياق (dayaq) : 1- متّكي، تكيه داده شده، 2- تكيه گاه، عصا، چوب ستبر كه به عنوان عصا از آن استفاده كنند. 3- پشتيبان. داياقلى (dayaqlı) : با دوام، محكم و استوار. 2- داراي پشتيبان. داياناق (dayanaq) : عصا، چيزي كه به آن تكيه كنند. دايانديرماق (dayandırmaq) : تكيه دادن، چيزي را بر ديوار يا ستون تكيه دادن. دايانماق (dayanmaq) : 1- تكيه دادن. 2- استقامت و ايستادگي كردن. 3- شروع كردن، اقدام ورزيدن. 4- اصرار و پافشاري كردن. دايانيق (dayanıq) : متّكي، تكيه داده شده. دايير (dayır) : 1- داير، محكم. 2- چاق و چلّه. داييم (dayım) : 1- محكم و استوار. 2- دائم، هميشه، همه وقت.

داي

day

(3) : تلفّظي از كلمة «تاي» به معني متفرّق و پراكنده. (← تاي) دايا-بايا (daya-baya) = دايا-وايا (daya-vaya) : متفرّق، از هم گسيخته. دايراق (dayraq) = دايراق-پايراق (dayraq-payraq) : پراكنده، متفرّق. دايريخماك‌ (dayrıxmaq) = دايريقماك (dayrıqmaq) : پراكنده شدن، متفرّق شدن.

دايى

dayı

: دايي، خالو.

داييرمان

dayırman

: آسياب. (ريشة كلمه از «ته‌يه‌ر» (دايره) است. ← ده‌ييرمان) داييرمانچى (dayırmançı) : آسيابان. داييرمان داشى (dayırman daşı) : سنگ آسياب. داييرمان دوْلوغو (dayırman doluğu) : آبي كه پروانة آسياب را بگرداند.

دايرا

dayra

: چوب خشك و محكم. (← دار1، داريا)

داز

daz

: 1- جاي صاف و بدون آب و علف و بدون سنگ و خار. 2- سر بي مو، كچل، بي مو. (← تاس2)

دازا

daza

= دازّا (dazza) : خاله، خواهر مادر. دازا اوشاغى (daza uşağı) : خاله زاده. دازّام اوْتو (dazzam otu) : نام گياهي شبيه كاسني. (← خان، خان اوْتو) دازّام گيندي (dazzam gindi) : بخية درشت، نوعي دوخت كه بخيه‌هاي آن فاصله‌دار باشد.

دئ

de

: فعل امر از «دئمك» (گفتن، بيان كردن، اظهار كردن) دئمه‌لي (deməli) : گفتني، قابل گفتن. دئييش (deyiş) : 1- قول، گفتار، سخن. 2- اصطلاح، تعبير. دئييشمه (deyişmə) : 1- صحبت، مناظره و گفتگو. 2- مشاجرة لفظي، بحث و جدل. دئييلمك : گفته شدن، بيان شدن. دئييم (deyim) : 1- سخن، گفتار، قول. 2- اصطلاح، تعبير.

دئهه

dehə

: از اصوات تعجّب.

دئو

dev

: ديو، هيولا. (در مورد ريشة اين كلمه دو نظريه مطرح است : 1- از مصدر «دئويرمك» (برگرداندن، وارونه و خم كردن ← ده‌و) 2 - از مصدر «دؤيمك» به معني جنگيدن است و «دئو» يعني جنگجو و مبارز. اقوام مخالف تركان اين كلمه را با القاب زشت، هيولا و آدمخوار معرّفي كرده‌اند و اين كلمه با ديد منفي جا افتاده.) دئوه (devə) : شتر. (به خاطر خميدگيهاي بدن شتر) دئويرمك (devirmək) : وارونه كردن، برگرداندن.

دئيلاق

deylaq

: كرّه شتر. (← داي، دايلاق)

دئيم

deym

: زمين ديم، زمين بدون آب. دئيمي (deymi) : 1- زمين بي آب. 2- سخن نسنجيده، الكي، بدون بررسي و تحقيق.

دئين

deyn

: (ع) دين، قرض، بدهي. دئين آتماق (deyn atmaq) : وصيّت كردن مبني بر اداي دين.

دب

dəb

: فعل امر از مصدر «دبمك» (پُر كردن، فشردن) (← تپ و دپ) دب-دَبه (dəb-dəbə) : دبدبه، طمطراق، شكوه و جلال. دب-دبه‌لي (dəb-dəbəli) : پر طمطراق، با شكوه و جلال. دبّه (dəbbə) : ظرفي كه آن را از روغن، آذوقه و امثال آن پر كنند، پوست دبّاغي شده. دبّه اوْلماق (dəbbə olmaq) : فشرده و تسمه‌اي شدن شكم.

دبّه

dəbbə

: 1- انكار، نكول در معامله، فسخ. 2- ادّعاي بي مورد. 3- تنبيه، كتك كاري. دبّه ائدمك (dəbbə edmək) : فسخ و نكول كردن معامله، از وظيفه و تعهّد خود سر باز زدن.

دبه‌له‌مك

dəbələmək

: با دست پاچگي آمدن، ناگهان و بي خبر وارد شدن. (از كلمة «دبه» به معني دست و پا زدن كودك شيرخواره)

دپ

dəp

: فعل امر از مصدر «دَپْمَك» (انباشته كردن و فشردن) (شش. ← تپ، تپمك) دپّه (dəppə) : 1- پر و انباشته. 2- سر، ناحية روي سر و پشت كلّة آدمي. (شش) دپّه‌جيك (dəppəcik) = دپّه‌ليك (dəppəlik) : تو سري، پس گردني. (شش) دپيلمَك (dəpilmək) : پر شدن، انباشته شدن، فشرده شدن.

دجّال

dəccal

: گويند نام شخص دروغگويي كه در آخرالزّمان پيش از حضرت مهدي (ع) ظهور مي‌كند.

دجَل

dəcəl

: 1- دجّال، شخص فريبكار. (← دجّال) 2- حسادت و كينه.

دخْل

dəxl

: 1- دخل، درآمد، سود. 2- ارتباط، مناسبت. بونونگ نه دخلي وار اوْنا؟ (اين با آن چه مناسبتي دارد؟) دخلِ دان (dəxe dan) = دهلِ دان (dəhle dan) : دخل دام، لبنيات، آنچه از حيوان شيرده به دست آيد.

دخْمَسه

dəxməsə

: مخمصه، گرفتاري، درد سر.

دخيل

dəxil

: از اصوات تحذير به معني خواهش، التماس و التجا.

دده

dədə

: 1- پدر. 2- خواهر. 3- پدر بزرگ، جد، نيا. (از اسم صوت : ده ‌ده ‌ده ‌… به وجود آمده.) دده كئيي (dədə keyi) : دده قايي، آنكه آبا و اجدادش از قبيلة قايي باشد، نام طايفه‌اي از ايلات قشقايي.

در

dər

(1) : (ف) در، درب خانه. در به در (dər bə dər) : دربدر، آواره، بي خانمان. در به درليك (dər bə dərlik) : دربدري، آوارگي. درگاه (dərgah) : درگاه، پيشگاه، حضور. دروازه (dərvazə) : دروازه، در بزرگ. دريوْو-وريوْو (dəryov-vəryov) : آواره و سرگردان.

در

dər

(2) : تر، نم، نمناك. (← تر) 2- عرق، آب بدن. ايسّي-ايسّي دريم وورور. (بدنم داغ مي‌شود و خيس عرق مي‌شوم.) درگاه (dərgah) = درياه (dəryah) : محل تر و مرطوب، دريا. درله‌مك (dərləmək) : عرق كردن. دري (dəri) = درّي (dərri) : 1- پوست، پوشش بدن انسان يا حيوان كه محل خيزش عرق بدن است. 2- پوسته، چرم. 3- خيك روغني و امثال آن. درين (dərin) : عميق، گود. (در تركي قديم به معني درياي عميق بوده.)

در

dər

(3) : در (ف) 1- بيرون، خارج. 2- درب خانه. 3- از پيشوندهاي فارسي. درآمد (dəraməd) : درآمد، سود، فايده. درآمدلي (dəramədlı) : پر درآمد، مفيد، پر منفعت. در حئي (dər hey) : در حي حال، در حال حاضر. در-دمير (dər-dəmir) : آهن آلات. در دوشمك (dər düşmək) : 1- با كسي در افتادن و نزاع كردن. 2- درمانده شدن، ناچار و مجبور شدن. در روْو (dər rov) : 1- در رو، آنچه از مال و ثروت كم شود. 2- تراوش، نفوذ كردن به بيرون. 3- مدفوع. در روْو ائدمك (dər rov edmək) : دفع مدفوع كردن. در قضا (dər qəza) : از قضا، اتّفاقاً. در قئيد (dər qeyd) : در قيد، پاي بند، معتقد و وابسته. در مروْو (dər mərov) : در مرو، فرار نكن، تركه بازي مردان در مراسم عروسي، تركه بازي. در مروْوچو (dər mərovçu) : تركه باز، مرد رقّاص عروسي كه به تركه بازي پردازد. در مونْده (dər mundə) : درمانده، ناچار، فقير و بيچاره. در واييسليق (dər vayıslıq) : 1- در بايستي، نياز. 2- انتظار، توقّع. در هم (dər həm) : در هم، آميخته. دري-وري (dəri-vəri) : سخن بيهوده و خارج از محدوده، ياوه.

در

dər

(4) : فعل امر از مصدر «درمك» (بريدن) كه با بن مضارع مصدر «دريدن» فارسي و «ديلماق» (پاره كردن) تركي يكي است. (← ديل 3) دَرمَك (dərmək) : 1- بريدن پارچه و امثال آن. 2- چيدن، جدا كردن، جمع كردن. درمه (dərmə) : عمل چيدن و جدا كردن. درمه-داغين (dərmə-dağın) : 1- درب داغون، شكسته. 2- پراكنده و متفرّق. درَنْدِ دشت (dərənde dəşt) : در و دشت، دره و دشت، همه جا، سر تا سر، همگي. دره (dərə) : درّه، آبراه، دريدگي و فرو رفتگي زمين. دريلمك (dərilmək) : چيده شدن، بريده شدن ميوه از درخت.

دربند

dərbənd

: نام شهري در كنار درياي خزر كه متعلّق به قفقاز است. دربَند گؤزه‌للري (dərbənd gözəlləri) : 1- زيبا رويان دربند. 2- نام آهنگي از آهنگهاي موسيقي قشقايي.

درپَنْمَك

dərpənmək

: تكان خوردن، حركت كردن. (← ترپن، ترپنمك)

درد

dərd

: درد، رنج، ناراحتي. درد اَمي (dərd əmi) : چارة درد، مداواي درد، بخية زخم. دردلي (dərdli) : 1- دردمند، بيمار. 2- با ناراحتي و اندوه فراوان. درده‌زار (dərdəzar) : دردمند، بيمار. درده‌سر (dərdəsər) : درد سر، گرفتاري. درده هيز (dərdə hiz) : آنكه با كوچك ترين درد به سختي بيمار شود، كسي كه بدنش براي بيماري آمادگي دارد و زمان بهبوديش بيش از حدّ معمول طول بكشد.

درزَنْگ-ورزَنْگ

dərzəng-vərzəng

: فعاليت، تلاش براي كسب مال و ثروت.

درزي

dərzi

: نام طايفه‌اي از ايل دره‌شوري.

درزيگَن

dərzigən

: نام بوته‌اي شبيه بوتة درمنه.

درْف

dərf

: ظرف. درف آغاردان (dərf ağardan) : رويگر، آنكه ظروف مسي را با قلع سفيد كند. درف-و-دوْل (dərf-o-dol) : ظروفات، ظرف و ظروف.

درَك

dərək

: جهنّم، آخرين درجة دوزخ. دركه گئدمك (dərəkə gedmək) : به درك واصل شدن، مردن.

درگَنَك

dərgənək

= درگَنه (dərgənə) : نتراشيده و نخراشيده.

درَم

dərəm

: بشكه. (← دارام)

درهئي

dərhey

: صوتي است براي فرا خواندن شتر جهت آب دادن به او.

دره‌شوْرلو

dərəşorlu

: دره شوري، نام يكي از ايلات بزرگ قشقايي.

درويش

dərviş

: 1- درويش، دوره گرد. 2- از نامهاي پسران. (← دؤور، دؤوروش) درويش کودوسو (dərviş küdüsü) : نوعي كدوي درشت كه يك طرفش باريك و طرف ديگرش پهن و كروي است.

دس

dəs

= دسّ (dəss) = دست (dəst) : 1- دسته، گروه. 2- واحد شمارش قاشق، چنگال و امثال آنها. 3- دست، عضو فعّال بدن. دسّ اوْلماق (dəss olmaq) : دسته تشكيل دادن، يك گروه شدن. دس پاچّا (dəs paçça) : دست پاچه، عجول. دس پران (dəs pəran) : دست پران، نوعي تفنگ ساچمه زني. دستِ بئي (dəste bey) : دست بيع، دست بيعت، قرار گذاشتن، پيمان بستن. دس پتي (dəs pəti) : دست خالي، بدون اسلحه. دستَك (dəstək) : 1- دست به دست كردن مال مردم بدون رضايت صاحب مال، دزدي كردن. 2- دسته، دستگيره. 3- دست زدن، كف زدن. دستك وئرمك (dəstək vermək) : دزدي كردن، با دزدان همكاري كردن. دست ناماز (dəst namaz) : دست نماز، وضو. دستَنگيره (dəstəngirə) : دستان گيرنده، لوازمي كه باعث مزاحمت شود و نگذارد كه دستها آزاد باشند. دستَنه (dəstənə) : دستانه، بازوبند، النگو، آنچه در دست كنند. دست واز (dəst vaz) : 1- دست باز، سخاوتمند، بخشنده و كريم. 2- گدا، فقير. دستور (dəstur) : 1- دستور، فرمان. 2- دستور زبان، بيان شيوة نوشتاري هر زبان. دستوْو (dəstov) : 1- دست آب، دست شويي، مستراح. 2- شناگري، عمل شنا كردن. دس خوشْك (dəs xoşk) : دست خشك، خسيس، لئيم. دس خط (dəs xət) : 1- دست خط، نوشته. 2- طرز نوشتن، قدرت قلم. دس-دس ائدمك (dəs-dəs edmək) : دست دست كردن، درنگ كردن، كاري را به تأخير انداختن. دسرَس (dəsrəs) : 1- نزديك، در دسترس. 2- دسترس، حامي، پشتيبان. دسرَسليك (dəsrəslik) : 1- دسترسي، كمك. 2- نزديك بودن. دسكش (dəskəş) : 1- دستكش. 2- جاسوس، نمايندة مخفي. دسگردان (dəsgərdan) : دست گردان، قرض، وام. دسگيره (dəsgirə) : 1- دستگيره. 2- دست آويز، بهانه. دسگاه (dəsgah) : 1- دستگاه، صنعت. 2- اسباب و لوازم جهت برگزاري مراسم با شكوه. دسْنه (dəsnə) : دست بند، النگو. دسّه (dəssə) : 1- دسته، گروه. 2- دستگيره، دستة هر چيز. دسّه خوْر (dəssə xor) : تفنگ دسته خور، تفنگ گلوله زني. دسّه گول (dəssə gül) : 1- دسته گل. 2- نام نقشي از نقشهاي قالي. دسّي (dəssi) : 1- اهلي، رام. 2- با دست خود، عمدي، به عمد، عمداً. دسّيدن (dəssidən) : از روي عمد، عمداً.

دش

dəş

: فعل امر از مصدر «دشمك» (عوض كردن) (← دگ، دگمك، ده‌ي، ده‌ييش، ده‌ييشمك) دشَر (dəşər) : جنبنده، حركت كننده، حيوان، دام. دوْوار-دشَر. (دامها و حيوانات) دشمك (dəşmək) : عوض كردن، تغيير دادن. دشمه (dəşmə) : 1- دگرگوني، تحوّل. 2- معاوضه، معامله. 3- آنكه بر اثر بيماري چهره‌اش تغيير كرده باشد. دشيك (dəşik) : عوض شده، مبادله شده. دشيكلي (dəşikli) : 1- عوضي، مبادله شده. 2- ناقص‌الخلقه.

دشت

dəşt

(1) : دشت، زمين هموار و صاف. دشتوْوان (dəştovan) : دشتبان، نگهبان محصولات زراعي.

دشت

dəşt

(2) : اوّلين دريافتي كاسب در اوّل وقت.

دغَز

dəğəz

: شكاف كوچك، ترك، درز. (در اصل «دگـَز» از مصدر «دگمك» (ضربه خوردن) و به معني ضربه خورده و ترك برداشته. ← دگ) دغز گـؤتورمك (dəğəz götürmək) = دغز يئمك (dəğəz yemək) : ترك برداشتن، شكافته شدن.

دغَل

dəğəl

: 1- گياهان و شاخه‌هاي خشك كه سيل با خود آورده و در جايي انبوه شده باشد. 2- مزاحم، محرّك و آنچه جلو پا قرار گيرد، سنگلاخ. (از مصدر «دگمگ» (بر خورد كردن) است.) دغلله‌مك (dəğəlləmək) : تحريك كردن.

دف

dəf

(1) : دف، از آلات موسيقي كه به شكل دايره است. (← ده‌و)

دف

dəf

(2) : نفوذ پنهاني، جاي مخفي. دف چيرَك (dəf çirək) = دف چيره (dəf çirə) : حجاب، روبنده. دفَر (dəfər) : 1- كمين، دام. 2- محل تردد. دفر سالماق (dəfər salmaq) = دف سالماق (dəf salmaq) : نفوذ كردن و راه يافتن به جايي يا چيزي. دفرلي (dəfərli) : پر نفوذ، آنكه مهمان بتواند به خانه‌اش نفوذ كند، مهمان نواز، پر رفت و آمد. دفَك (dəfək) : پارچة رنگارنگي كه براي فريب پرندگان بر دو چوب صليبي شكل بسته و دامي درست مي‌كنند؛ صيّاد در پشت آن كمين كرده، پرندگان را شكار مي‌كند.

دفه

dəfə

: (ع) دفعه، بار.

دَقَّت

dəqqət

: (ع) 1- دقّت، توجّه. 2- اصرار، پا فشاري. دقّتلي (dəqqətli) : با دقّت، دقيق.

دقه‌ي

dəqəy

= دقئي (dəqey) : دقيقه.

دك

dək

: از واژگان اضداد كه دو معني متضاد دارد. 1- آسوده، راحت، بي حركت. 2- فعاليت، تلاش. (در قديم به معني تلاقي و برخورد بوده. ← دگ و تك 3) دك اوْتورماق (dək oturmaq) = دك تورماق (dək turmaq) : راحت نشستن، ساكت و آرام ماندن. دك-دك ائدمك (dək-dək edmək) : به چالش و تلاش افتادن،‌ ستيزه جويي، دعوا طلبي. دكل (dəkəl) : دكل، آنتن. (به اعتبار برخورد موج با آنتن.) دكّه (dəkkə) : 1- دكه، محل توقّف و استراحت، تكيه گاه. 2- مغازة كوچك. دك-و-دوْو (dək-o-dov) : تك دو، تلاش و فعاليت.

دگ

dəg

: فعل امر از مصدر «دگمك» (برخورد و تلاقي كردن، ارزش داشتن) دگَر (dəgər) : ارزش، قيمت. دگرلي (dəgərli) : با ارزش، ارزشمند. دگر وئرمك (dəgər vermək) : ارزش قائل شدن. دگزيرمك (dəgzirmək) : مماس كردن، چيزي را بر چيزي ديگر نزديك كردن و تلاقي به وجود آوردن. دگَل (dəgəl) : 1- دكل، وسيلة برخورد صدا، آنتن. 2- خبر چيني، خبر رساني. دگمك (dəgmək) : 1- به هم خوردن، اصابت كردن. 2- به هدف خوردن تير. 3- رنجيدن، دلخور شدن. 4- دست زدن، انگلك كردن. 5- ارزيدن، ارزش داشتن. دگَنْتي (dəgənti) : 1- ضربه. 2- نوعي بيماري كه بر اثر پرخوري ايجاد شود. دگه‌نه‌ك (dəgənək) : چماق، چوبدستي بزرگ براي ضربه زدن. دگْنه‌وي (dəgnəvi) : چپ چشم، احول. دگيش (dəgiş) : عوض كن، مبادله كن. دگـيشديرمك (dəgişdirmək) = دگيشمك (dəgişmək) : 1- عوض كردن، مبادله كردن. 2- به هم زدن، اصطكاك ايجاد شدن. 3- تغيير دادن و متحوّل كردن. دگيشيك (dəgişik) : عوض شده، بدل شده. دگيشيكلي (dəgişikli) : 1- عوضي، بدلي. 2- ناقص الخلقه. دگيشيلمك (dəgişlmək) : 1- عوض شدن، تغيير يافتن. 2- جا به جا شدن. 3- مبادله شدن، معاوضه شدن. دگينمك (dəginmək) : 1- به عيادت كسي رفتن، سر زدن. 2- برخورد كردن، تماس ايجاد شدن. دگينْمه (dəginmə) : عيادت، سر كشي.

دگيرمان

dəgirman

: آسياب. ( ← ده‌ييرمان) دگيرمانچى (dəgirmançı) : آسيابان.

دگيل

dəgil

= دگيل دير (dəgil dir) : نيست، وجود ندارد. (از كلمة «دگ» در تركي قديم به معني نيست + «اوْل» = نيست شو.)

دل

dəl

: فعل امر از مصدر «دلمك» (سوراخ كردن، سفتن) دللَمه (dəlləmə) : جايي از كمر كوه كه سوراخ و فرو رفتگي داشته باشد و نور آفتاب نگيرد. كمر آلتي دللَمه ممهلري اللمه.

دلالت

dəlalət

: (ع) 1- دليل آوردن. 2- راهنمايي، ارشاد، دلالت. دلالَتْليك (dəlalətlik) : دلالت، راهنمايي، ارشاد.

دلْخ

dəlx

: تحريف كلمة «دخل» كه به اين معاني در تركي قشقايي كار برد دارد : 1- دخالت. 2- ارتباط. بو ايش نه دلخي وار اوْنا؟ (اين كار چه ارتباطي با آن دارد؟) 3- سود، منفعت.

دلَّك

dəllək

(1) : دلّه، پيت، حلبي.

دلَّك

dəllək

(2) : دوک، سلماني.

دلْگ

dəlg

: دلق، جامة بلند، ارخالق.

دلَمه

dələmə

: 1- دلمه، نوعي پنير مرغوب. 2- آنچه كه نه سفت و نه رقيق باشد، خون بسته شده. (← دوْل، دوْلما)

دلّه

dəllə

: دلّه، حلبي، پيت حلبي.

دله دوز

dələ duz

: (ف) حيله گر، مكّار. (اصل كلمه «تله» (دام) + دوز = آنكه وسيلة دام انداختن درست كند.)

دلوار

dəlvar

: درّه، درّة گشاد و وسيع كه عمق آن كم باشد. دليك (dəlik) : سوراخ، منفذ، شكاف. دليك داش (dəlik daş) : سنگ سوراخ. (به اعتقاد قدما اين نوع سنگ مقدّس است و عبور كردن از سوراخ سنگهاي بزرگ كوهستان باعث سلامتي مي‌گردد.) دليك-دوشـوك (dəlik-düşük) : سوراخ سوراخ، سوراخ سمبه. دليكلي (dəlikli) : سوراخدار. دليل (dəlil) : سوراخ كننده، نوعي درفش، سوزن بزرگ جهت كفّاشي يا دوختن دست بافتها. دلينْمَك (dəlinmək) : سوراخ شدن.

دلي

dəli

: 1- ديوانه، مجنون. 2- بي پروا، شجاع و مترس. دلي باش (dəli baş) : ديوانه سر، بي پروا. دلي بولاما (dəli bulama) : نوعي آغوز، شير حيوان تازه زاييده. دلي بوْينو يوْغون (dəli boynu yoğun) : ديوانة گردن كلفت، قلدر و بي پروا. دليجه (dəlicə) : ديوانه وار، تقريباً ديوانه. دلي چاي (dəli çay) : نام اصلي رودخانة خشك شيراز كه از درون شهر عبور مي‌كند. دلي خُسرو (dəli xosrov) : نام آهنگي از آهنگهاي موسيقي. دلي ده‌وريك (dəli dəvrik) = دلي ده‌ويره (dəli dəvirə) : ديوانه، ديوانه‌اي كه كارهاي عجيب و غريب انجام دهد. دلي دؤنْمَز (dəli dönməz) : كاملاً ديوانه، ديوانة محض. دلي-دولو (dəli-dulu) : ديوانه‌ها، دار و دستة ديوانگان. دليليك (dəlilik) : جنون، ديوانگي. دلي ميشي (dəli mişi) = دلي نـوش (dəli nüş) = دلي نـوشـو (dəli nüşü) : نام گياهي شبيه لوبيا.

دم

dəm

: 1- جلو، رو برو. 2- جلو هر چيز، نوك، تيغه. 3- دهنه، دهانه. 4- نفس، عمل دميدن، نسيم. 5- گاز، بخار. 6- دم و دود، وضعيّت مزاجي و اقتصادي. 7- دم، لحظه، زمان كوتاه. دمادم (dəmadəm) = دم به دم (dəm bə dəm) : دمادم، دم به دم، لحظه به لحظه. دمبيل (dəmbil) : وسيله‌اي فلزي نوك تيز جهت كندن زمين. دم پوخْت (dəm puxt) : دم پخت، پلو. دمپور (dəmpur) : دهن پر، تفنگ سر پر كه از تفنگهاي قديمي به شمار مي‌رود. دم تر (dəm tər) : نوك تيز، برنده، هر چيزي كه مانند شمشير يا تبر نوك تيز و برنده باشد. دم تر ائدمك (dəm tər edmək) : تيز كردن تبر، كارد و امثال آنها. دمچَرْمَك (dəmçərmək) : به هر جايي دم زدن و چريدن، مفت خوري كردن. دم چكمك (dəm çəkmək) : دم كشيدن چاي، پلو و امثال آنها. دم-دمي (dəm-dəmi) : دمدمي مزاج، بي ثبات، كسي كه در هر زمان تغيير عقيده دهد. دم زده (dəm zədə) : دمزده، عادت كرده. دم سرد (dəm sərd) : چاقوي كُند، چاقو، تبر و امثال آنها كه نوكشان تيز نباشد. دمسوك (dəmsuk) : نوك تيز، چوب نوك تيز جهت راندن الاغ. دم كش (dəm kəş) = دم كشَك (dəm kəşək) : پلو، دم پز، دم پخت. دممَك (dəmmək) : 1- وزيدن نسيم. 2- چكيدن، قطره قطره ريختن. 3- دم زدن، عادت كردن. دمكو (dəmku) : آنچه با نوك شانة قالي بافي بر آن ضربه وارد شود. (← تپ، تپكو) دمكو ائدمك (dəmku edmək) : به شدّت كتك زدن. دم كول (dəm kul) : نوك كند، تبر يا شمشير و امثال آنها كه نوكشان تيز نباشد. دمله‌مك (dəmləmək) : تيز كردن تيغة تبر، شمشير و … دمه-دم (dəmə-dəm) : دمادم، هنگام، موقع. دمه وورماق (dəmə vurmaq) : دم زدن پلو. دمه كوپ (dəmə kup) : 1- وارونه، برعكس. 2- روي شكم خوابيده. دمَه (dəməh) : نسيم، باد خنك. دمهَرله‌مك (dəmhərləmək) : جلو كسي يا چيزي را گرفتن، پس زدن، هُل دادن، فشار دادن. دم-و-دسگاه (dəm-o-dəsgah) : دم و دستگاه، اسباب و لوازم تجمّلات و مجالس.

دمَر

dəmər

: پكر، گيج حال.

دمَق

dəməq

: 1- ناراحت، غمگين. 2- شاداب و سر حال.

دمير

dəmir

: 1- آهن. 2- آهن مانند، هر چيز سخت و محكم. دمير بوتّاسى (dəmir buttası) : نام گياهي بوته‌اي با ساقه‌هاي سخت و محكم. دمير پوْخو (dəmir poxu) : سنگ آهن، آهن نا خالص. دمير چوْماقلى (dəmir çomaqlı) : نام طايفه‌اي از ايل عملة قشقايي. دميرچي (dəmirçi) : آهنگر. دميرچي اوْغلو (dəmirçi oğlu) : نام يكي از پهلوانان همرزم كوْر اوْغلو. دمير-دومور (d

Yüklə 7,6 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   46




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə