3
Ünsiyyət zərurətdən yaranır. Ona
tələbat çox zaman məqsəd, fikir, fəa-
liyyət, üst-üstə düşən mənafe birli-
yindən irəli gəlir. Ünsiyyət prosesi
yeniyetməlik və gənclik dövrlərində
həyatın ən önəmli məqamlarından
birini təşkil edir. Çünki bu zaman
insan daha fəal şəkildə ünsiyyətə
can atır və bir şəxsiyyət kimi inkişaf
etmək, formalaşmaq üçün informasiya
mübadiləsi yaratmaqla məlumatın
ötürülməsi və qəbul edilməsində id-
dialı tərəf kimi çıxış edir. Ümumiy-
yətlə, ünsiyyət insanın dolayısı ilə
özünü ifadə etməyə, aktuallaşdırmağa
çalışmasıdır. Bu səbəbdən də ünsiyyət
prosesi cəmiyyətdəki mövqeyimizi
təyin edən ən mühüm faktordur:
insan ifadə edilə bildiyi qədər insandır.
Ətrafdakı insanlarla ünsiyyətə görə
hər kəs gözəl valideyn və dost, yaxşı
işçi və ya heç kim tərəfindən sevil-
məyən bir şəxs ola bilər.
Lakin təəssüflər olsun ki, bu gün
cəmiyyətimizdə ünsiyyət prosesində
mövcud olan problemlər də az deyil.
Əvvəlcə onu qeyd etməliyik ki, ün-
siyyət mədəniyyətin bir növüdür və
bir qayda olaraq, nitq vasitəsilə tə-
zahür edir. Yəni gözəl ünsiyyət qur-
maq bacarığı həm də yüksək mədəni
keyfiyyət deməkdir. Biz ünsiyyət
zamanı fikirlərimizi paylaşır, hadi-
sələrə münasibətimizi bildirir, dü-
şündüklərimizi ifadə edirik. Bəs
gündə lik məişət həyatında, ictimai
yerlərdə, oxuduğumuz və ya çalış-
dığımız məkanlarda rastlaşdığımız
insanlarla ünsiyyət qurarkən ana di-
limizin, dolayı yolla nitqimizin gö-
zəlliyini, zənginliyini, şirinliyini,
ümumiyyətlə, danışıq mədəniyyəti-
mizi nümayiş etdirə bilirikmi? İş-
lətdiyimiz sözlərin mənasına, vur-
ğusuna, səsimizin tonuna diqqət ye-
tiririkmi? Qarşımızdakı insanın ün-
siyyət prosesindəki mövqeyinə sə-
mimi və obyektiv yanaşmağı baca-
rırıqmı? Gəlin bir qədər bu haqda
düşünək.
Bəli, ünsiyyət mədəniyyəti in-
sanın digər bütün mənəvi keyfiy-
yətləri içərisində daha çox diqqəti
cəlb edir və dinləyənlərdə haqqı-
mızda müəyyən təəssürat yaradır.
Ancaq təəssüf ki, bugünkü cəmiy-
yətimizdə bu məsələyə bir qədər
laqeyd yanaşma mövqeyi müşahidə
olunmaqdadır. Mövcud ünsiyyət
problemlərindən danışdığımız za-
man, əlbəttə ki, ən xoşagəlməz cə-
hətlərdən biri kimi öncə ana dilimizə
olan biganə münasibəti qeyd etmə-
liyik. Bu gün nədənsə nitqimizdə
əcnəbi sözlərdən istifadə geniş vüsət
alıb. Geniş istifadə olunan belə söz-
lərin, demək olar ki, hər birinin ana
dilimizdə qarşılığı var. Məsələn, uje
(artıq), prosto (sadəcə), vobşe (ümu-
miyyətlə), vsyo (vəssalam), prava
(sürücülük vəsiqəsi), astanovka (da-
yanacaq), balkon (eyvan), moyka
(yuyucu), nauşnik (qulaqcıq), xo-
lodelnik (soyuducu), kuxna (mətbəx),
vilka (çəngəl), pesok (şəkər tozu)
və sair. Nə qədər qəribə olsa da, bu
günün ünsiyyət prosesində belə söz-
lərə çox rast gəlinir. Bundan əlavə,
ünsiyyəti reallaşdıran nitqimizdə
həftənin günləri və yemək vaxtları
ilə bağlı da böyük problemlər var.
Yəni nədənsə çoxları həftənin gün-
lərini dilimizə uyğun söyləmək əvə-
zinə, sıra sayları ilə söyləməyə (1-ci,
2-ci, 3-cü gün və sair) üstünlük
verir. Bazar günü isə çox vaxt “vxad-
noy” sözü ilə əvəzlənir. Və ya səhər
yeməyi, nahar və şam yeməkləri
söyləmək əvəzinə, “zavtrak”, “obed”
və “ujin” sözləri işlədilir. Həmçinin
əksər sözlərin tələffüzündə də ədəbi
dilin nitq prosesindəki ifadəliliyi
pozulur. Bu, daha çox sözün və ya
cümlənin intonasiyasında və vur-
ğusunda özünü göstərir. Bütün bunlar
mədəni ünsiyyətin keyfiyyətini aşağı
salır.
Ünsiyyət prosesi ilə bağlı prob-
lemlər bununla bitmir. Hər birimizə
məlum olduğu kimi, gözəl ünsiyyət
bacarığının formalaşmasında kitab-
ların, yəni mütaliənin xüsusi önəmi
var. Mütaliə nə qədər geniş olarsa,
nitq bir o qədər səlis, ifadəli, məz-
munlu və aydın olar. Ancaq təəssüf
ki, bugünkü cəmiyyətimizdə mütaliə
problemi mövcuddur. Xüsusilə gənc
nəslin bu barədə göstərdiyi xoşa-
gəlməz mövqe onların ünsiyyətinə
ciddi xələl gətirməkdədir. Belə ki,
gənclərimiz özlərini ifadə etməkdə
çətinlik çəkir, düzgün və səlis cüm-
lələr qurmağı bacarmır, fikir müba-
diləsi aparmaqdan çəkinirlər. Bəzən
isə mənasını tam bilmədikləri ifa-
dələri işlədir, ünsiyyətdə kobud söz-
lərə yer verirlər. Ünsiyyət prosesində
jest və mimikalardan düzgün istifadə
etmək də çox önəmlidir. Bu, danışıq
zamanı üsluba xüsusi rəng qatır.
Amma bu hərəkətlərin yersiz icrası,
söz və ifadənin ahənginə uyğun
olma ması da bu gün tez-tez nəzərə
çarpır. Belə problemlərə danışarkən
səs tonuna diqqət yetirilməməsini,
qarşıdakı şəxsi sonuna qədər din-
ləməməyi, yersiz mübahisələri də
aid etmək olar.
Göründüyü kimi, ünsiyyət pro-
sesindəki nöqsanlar kifayət qədərdir.
Lakin unutmaq olmaz ki, ünsiyyət
özümüzə hörmətin ifadəsidir. Hər
bir işlətdiyimiz kəlmə bizim şəxsi
keyfiyyətlərimizdən xəbər verir. Gö-
zəl ünsiyyət üçünsə, ilk növbədə,
ana dilimizi mükəmməl bilməli,
mütaliəyə önəm verməli, söylədik-
lərimizi yaxşıca düşünməli, qarşı
tərəfin fikirlərinə hörmətlə yanaş-
malıyıq. Sakit, mehriban, nizamlı
və səlis ünsiyyət hamı tərəfindən
hər zaman rəğbətlə qarşılanıb və
bu gün də belədir. Elə isə gəlin söy-
lədiyimiz hər sözdə, ifadə etdiyimiz
hər fikirdə öncə özümüzü axtaraq.
Yalnız bu təqdirdə gözəl ünsiyyətin
sirrini asanlıqla tapa bilərik…
-
Günay XƏLİLBƏYLİ
İncəsənətin ən geniş yayılmış
növlərindən biri olan rəqs sənətinin
tarixi zərb musiqi alətlərinin ya-
ranma tarixindən xeyli qədimdir.
İbtidai icma quruluşu dövründə
Azərbaycan ərazisində yaşayan
müxtəlif qəbilə üzvləri ova çıxdıq-
ları zaman əl çala-çala, ya da ağac
və daşları bir-birinə vuraraq rəqs
etmişlər. Bu cəhətdən muxtar res-
publikamızın Ordubad rayonu əra-
zisində yerləşən Gəmiqayadakı
qaya təsvirləri xüsusilə səciyyəvidir.
Qayanın mərkəzi hissəsində od və
Günəş rəmzi sayılan kiçik dairə,
onun ətrafında isə qollarını yuxarı
qaldırıb rəqs edən insanın təsviri
fikrimizi təsdiq edən tutarlı fakt-
lardandır. Naxçıvan şəhərindən 18
kilometr cənubda yerləşən və eradan
əvvəl II-I minilliyə aid yaşayış yeri
olan Qızılburunda aşkar edilmiş
polixrom boyalı küpə üzərindəki
rəqs-ifaçılıq təsviri yurdumuzda
yallının çox qədim tarixə malik ol-
duğundan xəbər verir. Bu təsvirlər
həm də yallıların qədim dünyanın
ən nadir sənət nümunələrindən biri
olduğunu göstərir. Xalqımızın mə-
dəniyyət incisi olan rəqs sənəti in-
sanların ictimai həyat tərzinin, bə-
dii-estetik zövqünün ayrılmaz tərkib
hissəsinə çevrilmiş, gözəllik və in-
cəliyin, həyatsevərlik və sevincin,
mərdlik və mübarizliyin, vətənpər-
vərlik və insanpərvərliyin təzahürü
olmaqla xalq ruhunu oxşayan digər
çalarlarla zənginləşmişdir.
O da qeyd edilməlidir ki, qədim
dövrdə yaranan yallılar mərasim xa-
rakterli olmaq baxımından da diqqəti
cəlb edən məsələlər sırasındadır.
Rəqs tayfa və ailə birləşmələri tərə-
findən keçirilən müəyyən bir məra-
simin vacib elementlərindəndir. Uzaq
keçmişdə insanlar Günəşə, Aya, kü-
ləyə, oda, suya, ağaclara və bəzi
heyvanlara sitayiş etmiş, onların şə-
rəfinə təzim ibadətləri və mərasim
rəqsləri ifa etmişlər. Mənbələrdə
ənənəvi el sənəti nümunələrində can-
lıların fiqurlarından quraşdırılmış
ornamentlər içərisində ən geniş ya-
yılanının heyvan rəsmləri olduğu
qeyd edilir. Və göstərilir ki, bu tipli
rəsmlər, əsasən, üç qrupa bölünür:
ev, vəhşi və fantastik heyvan rəsmləri.
Keçmişdə ev heyvanları içərisində
ən geniş yayılanı at, öküz, qoyun və
dəvə olmuşdur. İnsanların həyat və
təsərrüfatlarında mühüm rol oynayan
bu heyvanlar hələ ta qədimdən sənət
nümunələrində stilizə edilmiş halda
təsvir olunmuşdur. Mənbələrdə qoç
buynuzunun, pişik ayağının, qurd
izinin, dəvə ləpirinin el sənətinin
müxtəlif növlərində təsvir edilməsinə
rast gəlinir. Bizim üçün maraqlı fakt-
lardan biri odur ki, bu, incəsənətin
ən geniş yayılmış növlərindən olan,
yaranması Naxçıvan diyarının Şərur
bölgəsi ilə əlaqələndirilən yallılara
da hopmuşdur.
Şərur bölgəsində yaranan, qə-
dimliyinə görə ikinci yallı hesab
olunan “Hoydu, nərim” yallısının
yaranma tarixi haqqında bəzi məlu-
matları oxuculara çatdırmaq istəyirik.
Mənbələrdə göstərilir ki, insanlar
keçmişdə dağ aşırımlarında yaşa-
dıqlarından və ehtiyac üzündən
vəhşi heyvanları əhliləşdirmək is-
təmişlər. Bu heyvanlardan ilki at,
qoyun və dəvə olmuşdur. İnsanlar
üçün gərəkli olan heyvanlardan ən
əlverişlisi dəvə sayılmışdır. Onun
ağır yük götürə bilməsi, soyuğa,
istiyə, susuzluğa, aclığa dözümlü-
lüyü, sahibinə sədaqəti məişət üçün
olduqca əlverişli əlamətlər idi. O
həm də hər hansı bir çətin keçilən
yolu kəsə gedə bilən heyvandır.
Bununla bağlı şifahi xalq ədəbiy-
yatının bayatı janrında bəzi nümu-
nələrə də rastlanmaqdadır.
Əzizim, kəsəmənnər,
Yol gedər kəsəmən nər.
Poyludan ölən olsa,
Baş yolar kəsəmənnər.
Mənbələrdə Şərur bölgəsində “Kə-
rimbəyli-Kəsəməni” adlanan qədim
yaşayış yerinin olması, burada in-
sanların dəvə saxlamaları barədə mə-
lumatlara rast gəlmək mümkündür.
Bu məlumatlarda həmçinin dəvənin,
adətən, yolu kəsə getməsi faktı da
diqqətə çatdırılır. Həmin prosesi
özündə ehtiva edən yallılardan birinə
“Hoydu, nərim” adının verilməsi də
məhz buradan qaynaqlanır. Yallıda
bir dəstənin o biri dəstənin qarşısına
keçərək kəsə irəli keçməklə nərin
hərəkətinə uyğun yürüşü təcəssüm
olunur. Ağır yük altında yatmayan,
yükü belindən salmayan, getdiyi yol
nə qədər əziyyətli olsa belə, yoluna
davam edən, yüksək dağ yolunu cə-
sarətlə qət edən, çətinliyə düşəndə
nərə çəkən dəvəyə insanların sitayişi
səbəbsiz olmamışdır. Ona görə də
dəvəyə tərif olaraq əcdadlarımız dərin
mənalı və dəyərli, dəvə karvanının
yerişini, hərəkətini təcəssüm etdirən
yallı yaratmış və ona “Hoydu, nərim”
adını vermişlər.
Yeddihecalı bayatının səsləndi-
rildiyi “Arzumanı” yallısı muxtar
respublikanın Şərur bölgəsində ən
geniş yayılan qədim sənət nümu-
nələrimizdəndir. Yallı ifaçılarının
hərəkətlərində arzusunda olduqları
diləklərinə çatmağa can atdıqları
hiss olunur. Məhz bu fikir yallının
qayəsini təşkil edir. Burada maraqlı
məqam yallı adının ikinci kompo-
nenti olan “manı” sözü ətrafında
aparılan tədqiqatlar barəsindədir.
Əsrlərin süzgəcindən süzülüb bu
günümüzə qədər gəlib çatan və dil
ifası ilə gedilən yallılarda Azərbaycan
şifahi xalq ədəbiyyatının bayatı jan-
rına aid nümunələrdən daha çox is-
tifadə olunur. Bayatı şeir şəklinin
adı haqqında bir sıra mülahizələr
mövcuddur. “Türk xalqları ədəbiy-
yatında “manı” növü və Azərbaycan
bayatılarının xüsusiyyəti” adlı təd-
qiqat əsərinin müəllifi olmuş Əmin
Abidə görə, türk xalqları folklorunda
heca vəzninin “yeddili”si ilə yaradılan
dördmisralı müstəqil mənzumələr
yalnız Azərbaycanda “bayatı” adlanır.
Mənbələrdə qərb ləhcəsində bu şeir
növünün “mani” adlandırıldığı bil-
dirilir. Alim qeyd edir ki, Azərbay-
canın bəzi kəndlərində də bayatıya
“mani-məni”, “mahni-mahna” deyilir.
Tədqiqatçılar “manı” sözünün mə-
nasına da toxunmuşlar. A.Samoylo-
viçə görə, osmanlılar və azərbay-
canlılar bunu “mani” kimi yazırlar.
Əmin Abid yazır ki, Övliya Çələbi
həmin şeir şəklindən öz “Səyahət-
namə”sində istifadə etmiş və bunu
“məni” kimi yazmışdır. Əmin Abid
belə bir nəticəyə gəlir ki, sözün kökü
“məni”dir və türkcə tələffüzünə görə
“mani” olmuşdur. Sonralar xalqımız
içərisində həmin şeir şəkli bayatı
kimi, xalq şerinin digər şəkilləri də
mahnı, nəğmə kimi sabitləşmişdir.
M.F.Köprülünün yazdığına görə,
türk xalqlarının ən qədim nəzm şəkli
manidir. Çox güman ki, muxtar res-
publikamızın Şərur bölgəsinə aid
“Arzumanı” yallısı arzu və istəkləri
ifadə edən bayatıların (“manı”ların)
məcmusudur.
Nizami ƏZİZƏLİYEV
Xalqımızın birlik rəmzi – yallı
N
axçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin “Naxçıvan
Muxtar Respublikasında Xalq yaradıcılığı günlərinin keçirilməsi
haqqında” 2009-cu il 7 fevral tarixli Sərəncamında deyilir: “Yurdumuzun
qədim sakinlərinin, əcdadlarımızın dünyagörüşünün, bədii-estetik tə-
fəkkürünün təzahür forması olan folklorun, musiqi və rəqs sənətinin
ən qədim qaynaqları eramızdan əvvəl IV-I minilliklərə aid Gəmiqaya
təsvirlərində, “Avesta” və “Kitabi-Dədə Qorqud” kimi qədim qaynaqlarda
öz əksini tapmışdır. Dünyanın ən qədim kollektiv ifa növlərindən olan
Azərbaycan xalq yallıları xoreoqrafiya, instrumental və vokal musiqisini
özündə birləşdirən nadir yaradıcılıq nümunəsidir”.
Ü
nsiyyət həyatımızın vacib tələbatıdır. Məkanından və zamanından
asılı olmayaraq, doğulduğumuz gündən etibarən daim ünsiy-
yətdəyik. Bu prosesin inkişafında cəmiyyət və ətraf mühitin oynadığı
rol olduqca böyükdür. Ünsiyyətsiz cəmiyyət mövcud olmadığı kimi, cə-
miyyətsiz də ünsiyyətin mövcudluğunu təsəvvür etmək qeyri-mümkündür.
Məhz ünsiyyət vasitəsilə yaşadığımız cəmiyyətdə sosial bir varlıq kimi
müntəzəm olaraq ailədə ailə üzvləri ilə, ailədən kənarda doğmalarımızla,
dostlarla, məktəb və iş yoldaşlarımızla, küçədə, nəqliyyatda, mağazada
və başqa yerlərdə isə tanıdığımız və tanımadığımız adamlarla ünsiyyətə
girir, əlaqələr qura bilirik. Beləliklə də, biz özümüz də hiss etmədən
nitqimizi məhz bu proses əsasında formalaşdırırıq.
Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti cənab İlham Əliyevin
7 iyul 2011-ci il tarixli Sərəncamı
ilə təsdiq olunmuş “Azərbaycan
gənc liyi 2011-2015-ci illərdə Dövlət
Proqramı”nda təhsil alan gənclərə
sosial dəstəyin artırılması məqsədi
ilə “Azərbaycan Tələbə kartı”nın
tətbiq edilməsi və gənclərin bey-
nəlxalq güzəştli kartlar sisteminə
qoşulması da nəzərdə tutulmuşdur.
Artıq bu ilin may ayından başla-
yaraq ölkəmizin ali və orta ixtisas
təhsili müəssisələrində təhsil alan
tələbələrə “Azərbaycan Tələbə kar-
tı”nın paylanılmasına başlanılıb.
Azərbaycan Respublikası Gənclər
və İdman Nazirliyinin məlumatına
görə, “Azərbaycan Tələbə kartı”nın
ölkə üzrə 197 min nəfərə paylanıl-
ması nəzərdə tutulub.
Nəzərə alsaq ki, muxtar respub-
likamızda 3 ali təhsil müəssisəsi,
3 orta ixtisas təhsili müəssisəsi fəa-
liyyət göstərir, deməli, yeni yaradılan
sistemdən bu təhsil müəssisələrində
təhsil alan tələbələr də faydalana
biləcəklər. Paytaxt Bakıda yerləşən
ali təhsil müəssisələrində tələbə kart-
larından istifadənin tətbiqinə artıq
başlanılıb. Muxtar respublikamızda
fəaliyyət göstərən təhsil müəssisə-
lərində bu sahədə vəziyyəti və tələbə
kartının hansı üstünlüklərinin oldu-
ğunu öyrənmək üçün ali məktəblərlə
əlaqə saxladıq.
Regionun ən böyük ali məktəbi
olan Naxçıvan Dövlət Universitetində
tələbə kartlarının paylanılmasına bu
ilin sonunadək başlanılacaq. Bu ba-
rədə Azərbaycan Tələbə-Gənc lər
Təşkilatları İttifaqının sədr müavini,
Naxçıvan Dövlət Universitetinin Tə-
ləbə-Gənclər Təşkilatının sədri Arzu
Abdullayev məlumat verdi. Onun
sözlərinə görə, artıq universitetin
2500 tələbəsi tələbə kartlarının alın-
ması ilə bağlı müraciət edib. Bu
göstəriciyə görə, Naxçıvan Dövlət
Universiteti ölkə paytaxtında fəaliyyət
göstərən universitetlərin əksəriyyətini
üstələyir. Tələbə kartlarından təkcə
bakalavr təhsili alanlar deyil, ma-
gistrantlar da yararlana biləcəklər
və artıq Naxçıvan Dövlət Universi-
tetinin magistrantlarından da tələbə
kartının alınması ilə bağlı müraciət
edənlər var. Muxtar respublikamızda
fəaliyyət göstərən digər ali təhsil
müəssisəsində – Naxçıvan Müəllim-
lər İnstitutunda isə sözügedən kartı
əldə etmək üçün 300-ə yaxın tələbə
müraciət edib. Muxtar respublika-
mızın orta ixtisas məktəblərində isə
bu yöndə işlərə tədris ilinin ikinci
yarısından start veriləcək.
Qeyd edək ki, Azərbaycan, gənc
kart vasitəsilə gənclərin mobilliyi
haqqında razılaşmaya 2012-ci ilin
mart ayında qoşulub. Azərbaycan
Tələbə-Gənclər Təşkilatları İttifaqı
Avropa Gənclər Kartını Azərbay-
canda “Xəzər” İnvestisiya Mərkəzi
ilə birgə təmsil edir. Avropa ölkə-
lərindəkindən fərqli olaraq, Azər-
baycanda tələbə kartlarının təmən-
nasız olaraq paylanılması nəzərdə
tutulur. Universitetdə və ya orta ix-
tisas təhsili müəssisəsində təhsil al-
masından asılı olmayaraq, “Azər-
baycan Tələbə kartı”na sahib olan
hər kəs “Avropa Tələbə kartı”nın
üstünlüklərindən də yararlana bilə-
cək. Qeyd edək ki, “Avropa Tələbə
kartı” 30-dan çox ölkədə 80 mindən
artıq obyektdən imtiyazlı istifadə
imkanı verir. Bununla yanaşı, ölkə
daxilində “Azərbaycan Tələbə
kartı”ndan istifadə edən tələbələri
400-ə yaxın obyektdə endirimlər və
güzəştlər gözləyir.
Yaxın zamanlarda isə bu sahədə
müqavilə bağlanılan obyektlərin sa-
yının daha da artırılması planlaşdırılır.
Müqavilə bağlanılmış obyektlərdə
endirim faizləri müxtəlifdir. Ümu-
milikdə, ölkə üzrə bu faizlər 5-55
faiz arasında dəyişir.
“Xəzər” İnvestisiya Mərkəzinin
direktoru Fərid Orucov qəzetimizə
açıqlamasında bildirib ki, hələlik gü-
zəşt və endirimlərin nəzərdə tutulan
obyektlərin siyahısında, əsasən, Ba-
kıda fəaliyyət göstərən tanınmış brend
mağazaları, gündəlik tələbat malları,
kompyuter və kitab satışı mağazala-
rının adları var. Naxçıvanda və ölkə -
nin digər regionlarında hansı ob-
yektlərdə tələbələrin kartdan yarar-
lanacağına gəlincə, mərkəz təmsilçisi
bu istiqamətdə hazırda iş aparıldığını
və 2013-cü ildən başlayaraq region-
larda da bu tip obyektlərin siyahısının
müəyyənləşdiriləcəyini deyib.
Məlumat üçün qeyd edək ki, tə-
ləbələrə kartla yanaşı, endirimlərin
təklif olunduğu obyektlərin adı, ün-
vanı yazılan kitabçanın da verilməsi
nəzərdə tutulub. Kartlar 4 illik ve-
riləcək. Azərbaycan Cənubi Qaf-
qazda tələbə kartı modelini tətbiq
edən ilk ölkədir.
-
E.KƏLBİZADƏ
“Azərbaycan Tələbə kartı” nədir və tələbələrə
hansı üstünlükləri verəcək?
Ünsiyyət mədəniyyəti