£ , /'w vəli Əliyev

K 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
80
Üzerliktepe Orta turıç devri imalatı
K 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
81
Karşılıklı  kültür  alışverişi  sonucu,  Ön Asya  ve Yakın  Doğu  kül- 
türüne aşina olan ve ondan yararlanan eski Karabağ'ın yerleşik çiftçi ve 
hayvan sahibi halkı, özellikle de sanatkarları, Güney Kafkas'ta ilk şehir 
kültürünün oluşm asında önəmli rol oynamışlardır.
Orta tunç devrinde, Karabağ'ın ilk olarak devlet seviyesine ulaşmış 
halk birlikleri, hem  Güney Kafkas'm çeşitli bölgeleriyle, hem de  Ön As- 
ya ve Yakm Doğu ülkeleriy le ekonom ik -  kültürel ilişkiler kurmuşlardır.
Aras  çaymın,  sol  kıyılarım  içine  alan  bölgede,  özellikle  de  eski 
Nahçıvan'la daha sıkı ilişkiler kurulmuştur. M il -  Karabağ sanat merkez- 
lerinin,  Nahçıvanla  olan  kültür  alışverişi,  bu  iki  medeniyetin  çömlek 
ürünlerinde  daha  açık  bir  şekilde  gözlem  gösterir.  Boyalı  kaplar  kül- 
türünün ve sanatsal görünümlü seram ik imalatınm, bu iki bölgede yük- 
sek  seviyede  gelişmesi,  yalnız  karşılıklı  alakalar  sonucu  mümkün  ol- 
muştur.
Karabağ'ın  orta  tunç  devri  kabirleri  (Borsunlu  höyükleri,  Kara- 
bulak  mezarlığı)  eski  sakinlerin  dini  görüşleri  ile  birlikte,bu  dönemin 
çömlekçilik sanatı ve onun özellikleri hakkm da da bilgi verir.
Karabağ'ın  orta tunç  devri  zanatkarlığı,  cihetleriyle  dikkat çeker. 
Terterçay,  Gargarçay,  Kuruçay,  Köndelençay havzasmda,çömlek  sana- 
tının birkaç m erkezi birbiriyle, diğer taraftan Nahçıvan çömlekçilik mer- 
kezleriyle sıkı ilişkilerkurarakgelişm iştir.
Bu  yüzden,  Nahçıvanm   eski  şehir  kültürüne  göre  daha  seviyeli 
olan boyalı kaplara, Kuruçay, Köndelençay vadisi orta tunç devri abide- 
lerinde de rastlanmaktadır.
Orta tunç devri seramik kaplar

---

K 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
82
Boyalı  kaplann  üretimi,  ekonomik  kültürel  alakalar  sonucunda 
Aras çayı boyunca ve Köndelen çay, Gargarçay orta tunç devri yerleşim 
birimlerinde  yaygınlaşmış,  Karabağ  abideleri  için karakteristik özellik 
sayılan gıri ve siyah çilalı, özellikle de, süslemeli kil kaplar Nahçıvan'da 
da  yaygınlaşmıştır.  Eski  Karabağ  sanatkarlan  komşu  bölgelerle  sınırlı 
kalmayıp,  ön  A sya  ve  Yakın  Doğu  merkezleriyle  de  kültürel  ve 
ekonomik ilişkiler kurmuşlardır.
Karabağ,  orta  tunç  devri  yerleşim   birimlerinde  tunç  eşyalar, 
hançer, çuvaldız, küpe, bilezik vs. çıkarılmıştır.
Orta tunç devri iş aletlerinin ve silahlarm (dibek taşı, havangdeste, 
monte edilebilir orak dişleri, topuz başlan, taş döven) bir kısm ı taştan ha- 
zırlanmıştır.
Orta tunç devrinde,  Karabağ'da dokumacılık gelişmişti.  Evlerden 
çıkarılan çıkrık iğleri,  kemik tarak ve dokuma tezgahlarında kullanılan 
kirgid türü kemik aletler bu zanaatın ileri seviyede geliştiğini gösterir.
Karabağ'da orta tunç devrinde çifçilik, ve hayvancılıkta üretimin, 
sanat alanlannın, hızla gelişimi sosyal, ekonomik ve toplum sal ilişkilere 
önemli  değişiklikler  getirmiştir.  Sosyal  sınıf  farklılığı  ve  ekonomik 
eşitsizlik artmış, sın ıf farklılığma sahip toplum sistemi şekillenmiştir.
SON TUNÇ ve İLK DEMİR DEVRİNDE KARABAĞ
Eski Karabağ sakinlerinin ekonomik, sosyal, kültürel hayat tarzm- 
da çağımızdan XIV  -  V. asır önce yeni bir olgunlaşma süreci yaşanmıştır. 
Karabağ'ın  son  tunç  ve  ilk  demir  devri  için  Hocalı  medeniyeti  karak- 
teristiktir.
Karabağın son tunç ve ilk demir devrinin tarihini ve kültürünü öğ- 
renmek için asıl kaynaklar Hocalı medeniyetine ait evler ve kabir abide- 
leridir.
Hocalı somut kültür abidelerinde — Üçtepe (Ağcabedi), Resultepe 
Namazlıtepe (Ağdam,  H ındınstan köyü),  Sarıcalı  tayı tepsi  (Ağdam  il- 
çesi,  Çemenli  köyü  yakınları),  Büyük  tepe,  Beşirtepe  (Ağdam),  Su 
tepesi, Canavar tepesi (Ağcabedi, K aynakköyü), Binettepe (Ağcebedi il- 
çesi, Polatlı köyü), Tomaktepe (Terter),  Göytepe (Ağdam,  G öytepe kö-
K 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
83
Hocalı tunç Kemerleri
yü)  Şortepe,  (Berde,  Şatırlı  köyü)  Karatepe  (Ağdam,  Şıhbabalı  köyü), 
M ısır  kışlağı  (Ağdam,  Papravend  köyü),  Zergertepe  ve  Şekerciktepe 
(Kuruçay ve Köndelen çay vadisinde) yerleşim  birimlerinde arkeolojik 
incelemeler yapılmış, zengin parçalar elde edilmiştir.
Hocalı  m edeniyetinin  çeşitli  tipte  defin  abideleri,  Şuşa  kent 
lahitleri, Dovşanlı (Dovşanlı köyü), Ballıkaya, Sırhavend (Sırhavend kö- 
yü),  Ahmahı  höyükleri  (Ahmahı  köyü)  ve  Karabulak  m ezarlığında 
(Kuruçay ve Köndelen çay vadisinde) araştırılmıştı.
Hocalı  kabir abidelerinden zengin tunç  mamüller:  teberzin balta- 
lar, hançerler, kılıçlar, yabalar, at silahları, ok ve mızrak uçları, kemerler,

---

K 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
84
süs eşyaları (bilezik, yüzük, küpe, kuş fıgurleri, akik, şişe boncuklar) ve 
keşitli seramik öm ekleri elde edilmiştir.
Hocalı m edeniyeti, Gedebey, Gence, Şemkir m edeniyetlerinin ge- 
lişmesi ve şekillenmesine etkide bulunmuştur.
Hocalı m edeniyetinin Karabağ için tipik sayılan, çöm lek çarkında 
hazırlanan  siyah  ve  cilalı  çeşitli  kap  öm ekleri  (küp,  çömlek,  heyre  ve 
cam türü) üzerleri geometrik süslemelerle bezenmiş, ve beyaz m acun ile 
minalanmıştı (inkrustasi).
Hocalı medeniyetini oluşturan halklarm  sosyal, toplusal-siyasi ha- 
yat tarzı ve m anevi değerleri (dini -  ideolojik görüşleri, defnetm e mera- 
simleri, inançları vs.) ile ilgili konular, Hocalı (2-6,8, -1 5 -2 2 ,3 1 ,1 9 ,2 1 , 
2 7 ,2 8 ,2 9 ,3 2 ) Beyim sarov höyüklerini ( 1 ,2 ,5 ,7 ,1 4 ,1 6 ,2 ,4 ,1 8 ,1 2 ,1 7 , 
19,  15,  85,  2,  4,  5,  6,  7,  10,  -  17,  19,  8,  9,  5)  “İlisu”  mezarlığınm, 
Daşlıçöl” lahitlerinin, Gülablı abidelerinin,  Sarı Çoban höyüğünün ar- 
keolojik araştırması sonucu daha detaylı olarak öğrenilmişti.
Gargarçay ve Terterçay havzalarında son tunç ve ilk dem ir devrine 
ait kabir abideleri için en çok kullanılan höyükler, coğrafi konum una uy- 
gun olarak dağlık ve dağ eteği kesimlerde taşla örtülmüş kum ve toprak 
karışığı höyükler,  ovalarda ise toprakla örtülü höyükler olarak gözlem- 
lenir.  Dağlık  bölgenin  (Şuşa,  Gülablı,  Ahmahı,  Dovşanlı,  Demkolu, 
Gülyatak, Hocalının ana abideleri)  kabirler genellikle lahit şeklindedir. 
Höyüğün altındaki,  dikdörtken toprak kabirlerin duvarları  gec karışımı 
ile sıvanmıştır.
Höyüklere defnetm e adeti eski Türk halkları için karakteristiktir.
Hocalı Kurganı
K 
A 
R 
A 
B 
A 
Ğ
85
Höyüklerin  yayılm a  bakım ından  Karabağ  ön  sıralardadır.  Kaf- 
kas'ta en eski  höyükler sadece K arabağ'da olup,  çağımızdan IV-III.  bin 
yıl öncesine dayanır. Kafkas'ın eski Türk halkları çağımızdan III. bin yıl 
öncesinden itibaren yaylalara hayvancılıkla meşkul olmuş, bu alan yay- 
gınlaşınca dağlık arazilere yerleşmiştir.  Özellikle Küçük Kafkas'ın dağ 
m eralannda, bol yem  kaynağı olan yaylalarda mevsim lik evler yapmış- 
lardır.  Bu  yerleşm e  süresi  çağımızdan  önceki  II-I.  bin  yıllıkta  daha da 
yayqınlaşmışdır.
Güney Kafkas'ta yerleşik ekincilik ve hayvancılık için en ervelişli 
şartlar Karabağ'da mevcuttur.  Çağım ızdan II-I.  bin yıl  önce Karabağ'ın 
hayvancılıkla  uğraşan  halklan,  K üçük  Kafkas'ın  dağ  yaylalarına  sahip 
olmuşlardır.
Şu  anki  Erm enistan  arazisinde,  Göyçe  gölü  havzasında  ve 
çevresinde,  bütün  Ermenistan'da  m evcut  bulunan  höyüklerin  büyük 
çoğunluğu  eski  Türk  kökenli,  hayvançılık  yapan  halklara  ait  höyük 
abideileri  çağım ızdan  II-I.  bin yıl  öncelere  ait  olup  arkeolojik  verileri, 
Karabağ'ın  Üzerliktepe  şehir  medeniyeti  ve  Hocalı  medeniyeti  ile 
ilgilidir.
Fakat Erm eni  araştırm acılar  sahtekarlık  ederek,  bu  eski  Karabağ 
medeniyetini,  “Sevan-Üzerliktepe”  m edeniyeti  olarak  yom m lam ış  ve 
bu şekilde, eski K arabağ medeniyetinin Ermenilere ait olduğunu göster- 
m eye çalışmışlardır.
Son tunç ve ilk dem ir devrinde, Karabağ sakinleri yerleşik çiftçilik 
ve  hayvancılıkla  meşgul  olmuşlardır.  Bunun  yanında,  ayrı  ayn  kültür 
merkezlerinde sanatkar ve ticaret erbabı sımfları da şekillenmişti.
Nehre uzak yerlerde suni yolla sulama usulüyle çiftçilik yapılması 
uygulanması,  M il-Karabağ  düzlüğünde,  üretimin  bütün  alanlarında 
verimin oldukça artmasına, ahalinin ihtiyaçlarmı karşılayacak seviyeye 
gelmesini sağlamıştır.
Üçoğlan,  Cüttepe,  Velibeytepeleri,  Çmartepe,  Karatepe,  ve  diğer 
yerleşim  birim lerinin su kaynaklarm a yakın yerlerde kurulması, bu suni 
sulam a uygulanm asının yaygınlaşm asıyla ilgilidir.
Daha eneolit devrinde  Karabağ'da temelleri  koyulan  suni  sulama 
usulu  çiftçilik  kültürü,  (Çalağantepe),  tunç  devrinde  özellikle  de  onun 
son devresinde daha da gelişmiştir.
Son  tunç  devrinde m adenciliyin gelişmesiyle,  çiftçilik aletlerinin

---