■ Dövlət idarəçiliyi: nəzəriyyə və təcrübə ■
T A R İ X
HƏCƏR VERDİYEVA
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
Siyasi Sənədlər Arxivinin baş məsləhətçisi, tarix elmləri doktoru
“ERMƏNİ MƏSƏLƏSİ”NƏ TARİXİ BAXIŞ
“Erməni məsələ”si bir neçə onilliklərdir ki,
m üxtəlif ölkələrin ayrı-ayrı tədqiqatçılarının
araşdırma obyektinə çevrilmiş, bu problemin
beynəlxalq münasibətlər sisteminə daxil ol
masının daxili və xarici amilləri izlənilmişdir.
Artıq bir çox onilliklərdir ki, müxtəlif ölkələrin
bir sıra tədqiqatçıları özlərinin tarixşünaslıqla-
rının konsepsiyasına uyğun olaraq bu problemi
öyrənməyə çalışmışlar. Problemin özünəməx
susluğu ondan ibarətdir ki, həm sovet tarixşü-
naslığı, həm Qərb tarixşünaslığı məsələni
araşdırarkən, problemin mahiyyətinə varmadan,
aysberqin üst hissəsini, “erməni məsələsi”nin
ana xəttini təşkil edən “Böyük Ermənistan”
ideyasını götürmüş, erməniliyin mahiyyətini,
törətdiyi cinayətləri “qapalı” mövzular təsni
fatına aid etmişlər. Və əgər sovet tarixşünaslığı
“Böyük Ermənistan” ideyasına ilham verən və
Balkan düyünündə maraqlı olan Avropa
dövlətlərinin siyasətini tənqid edərək, “erməni
məsələsi”nin ilk faciəsi, XIX əsrin sonlarında
Şərqi Anadoluda baş verən, erməni iğtişaşla
rının günahını Osmanlı imperiyasında və ona
dəstək göstərən İngiltərə kabinetində görmüş
sə, öz növbəsində Qərb tarixşünaslığı proble
min coğrafi məkanının genişlənərək, XX əsrin
əvvəllərində Cənubi Qafqazda tüğyan edən
erməni terrorunun səbəbini çar mütləqiyyətin
də axtarmışdı. Beləliklə, problemin ideoloqları
və icraedici millətçi qüvvə nəzər-diqqətdən
yayınmış, məkrli erməni siyasəti pərdələnmiş,
onun tarixi kökləri dumanlı keçmişdə unudul
muş və tarixi saxtalaşdırmaq mümkün olmuşdu.
Problemə olan bu qeyri-obyektiv münasibət
nəticəsində “erməni m əsələsin”dən doğan
separatçılığı, erməni millətçilərinin mübarizə
vasitəsinə çevrilmiş erməni terroru və onların
xülyəvi arzularının reallaşması naminə türk-
müsəlman əhalisinə qarşı törətdikləri soyqı
rımı kölgədə qalmış, “məzlum” erməni obrazı
yaradılmışdı. “Məzlum” erməni və “vəhşi” türk
obrazlarının yaranması sovet tarixşünaslığının
mövcud konsepsiyasına cavab verdiyi üçün
problem özünəməxsus aspektdən ayrı-ayrı
ermənişünaslar tərəfindən öyrənilsə də, lakin
tarixi obyektivlik mövqeyindən araşdırılma
mışdır (3, 7, 11, 18). Nəticədə erməni millətçi
qüvvələri müasir beynəlxalq münasibətlər
sisteminə “genosid” əfsanəsini gətirmiş və
özlərinin törətdikləri bəşəri cinayətlərini köl
gədə qoymağa nail olmuşlar. Belə ki, əsrlərlə
məkrli siyasət aparan ermənilik, XX əsrin
əvvəllərində bölgədə türk-müsəlman əhalisinə
qarşı törətdiyi cinayətlərini gizlətmək, öz
vəhşiliklərini bəşəriyyətə unutdurmaq məqsədi
ilə, “genosid” əfsanəsini uydurmuşdur. Hal-
hazırda erməni lobbisi və ilk növbədə ABŞ-da
fəaliyyət göstərən ANCA (Armenian National
Committee o f America — Amerikanın Erməni
Milli Komitəsi) və AAN-ın (Armenian Assem-
bly o f Am erica — Amerikanın Erməni
Assambleyası) səyi nəticəsində 100 ilə yaxın
dır ki, bu əfsanə davamlı olaraq təbliğ edilmiş,
tarixi gerçəkliklər sözün əsl mənasında saxta
laşdırmışdır. Bununla belə ermənilik Birinci
Dünya müharibəsi illərində törətdiyi bəşəri
cinayətlərlə sakitləşməmiş, İkinci Dünya
müharibəsi illərində “erməni sindromu”nun
yeni püskürtüsü baş vermişdir. Belə ki, erməni
millətçiləri İkinci Dünya müharibəsi illərində
nəzərlərini Hitler Almaniyasına yönəltmiş,
Andranikin silahdaşı Njdenin rəhbərliyi ilə
yaradılmış “Seqakron” zonder komandası bir
çox xalqlara qarşı soyqırımı aparmış və
erməniliyin vəhşi təbiəti tarixdə qanlı izlər
qoymuşdur (16, 22-26). Daha sonra, erməni
■ 3(59)2017 ■
■ 141 ■
■ H.Verdiyeva ■
terrorunun yeni dalğası XX əsrin 70-ci illərin
də özünün yeni mərhələsinə qədəm qoymuş,
Fransa, İngiltərə, ABŞ, Yaxın Şərq ölkələrinin
erməni təşkilatları İkinci Dünya m üharibə
sindən sonrakı dövrdə aparılan siyasi mübarizə
ilə razılaşmayaraq “erməni məsələsi”nin həl
lində mübarizə vasitəsi kimi terrora əsaslan
mağı məqsədəuyğun hesab etmişlər. Məhz bu
dövrdə özünün qəddar terror fəaliyyəti ilə
seçilən ASALA, 1975-ci ildə təsis edilmiş,
“ Daşnaksutyün” partiyasının tərkibində “Er
məni inqilab ordusu”, “Ermənilərin yeni mü
qaviməti”, “Erməni azadlıq təşkilatı” və digər
terrorçu təşkilatlar yaranmışdı ki, bu terrorçu
təşkilatların əsas hədəfi Türkiyə Respublika
sının tanınmış nümayəndələri və “erməni məsə-
ləsi”nin mahiyyətini açıqlayan ABŞ tədqiqat
çı-ekspertləri olmuşlar.
XX əsrin sonlarında erməni terroru A zər
baycana qarşı açıq şəkildə yönəlmişdir. Qon
darma “Dağlıq Qarabağ” probleminin hazırkı
fazasında Azərbaycan xalqına qarşı qanlı cina
yətlər törədərək, dövlət səviyyəsinə yüksəlmiş
dir. Ermənistan Respublikasının eks-prezidenti
R.Koçaryan “Böyük Ermənistan” ideyasının
tərkib hissəsi olan qondarma “Dağlıq Qara
bağ” problemini zor gücü ilə həll etmək
məqsədi ilə Qarabağ müharibəsi (1992-1994)
illərində Suriyadan, İrandan, İordaniyadan,
Kanada və Fransadan gələn yaraqlılardan ter
rorçu - “Dağlıq Qarabağ özünü müdafiə” adlı
hərbi qüvvə yaratmış, bu yaraqlılar Azərbay
can torpaqlarında qanlı faciələr törətmişlər. Bu
vəhşiliklər əyani olaraq sübut edir ki, A zər
baycan Respublikasına qarşı ərazi iddiaları ilə
çıxış edən erməni separatçıları dövlət terror
izmi səviyyəsinə qalxmış, beynəlxalq terrorçu
qüvvəyə çevrilmişlər.
Yuxarıda göstərilənləri əsas götürərək,
“erməni məsələsi”nin yırtıcı mahiyyətini gös
tərmək, tarixi həqiqətləri üzə çıxarmaq və tar
ixi reallığı obyektiv mövqedən araşdırmaq
üçün hazırkı tədqiqat işi tarixilik prinsipinə
istinadən, dəlillər və sübutlar əsasında tarixi
gerçəkliyi öyrənməyi qarşıya məqsəd qoyur və
obyektivlik prinsipini əsas götürərək, prob
lemlə bağlı mövcud boşluqları doldurmaq,
■ 142 ■ ---------------------------------------------------------
eyni zamanda “erməni məsələsi”nin tarixi kök
lərini göstərmək təşəbbüsü ilə çıxış edir.
“Erməni məsələsi” XI-XVI əsrlərdə
IV əsrin sonlarından dünyaya səpələnmiş
ermənilərin bir hissəsi Qafqaza, Krıma, Pol
şaya, Völına, Valaxiyaya, Macarıstana, o biri
hissəsi isə Misirə, Suriyaya yönəlmişlər. Döv
lətçiliyini itirən zamandan etibarən erməni
əhalisini öz ətrafında birləşdirən erməni-
qriqoryan kilsəsi xristianlığın monofızit (V əs
rin 40-cı illərində Yevtixiy tərəfindən yaran
mışdır. İsa Peyğəmbərin tək “təbiətini” -
ilahiliyini qəbul edir və bununla da diofızitlər-
dən fərqlənir. Buna görə onlar da monofizitlər
adlanırlar. Yunanca Mono- “bir” , fizio- “təbiət”
deməkdir) təlimini qoruyur, yunan-pravoslav,
roma-katolik kilsələrinin təzyiqinə müqavimət
göstərməyə çalışır, pərakəndəlikdən qurtula
bilməyən erməni knyazlan isə bölgədə cərəyan
edən sosial-siyasi proseslər qarşısında müşahi
dəçi rolunu oynayırdılar. Belə ki, Kilikiya
knyazlığı Misir Sultanlarının yürüşlərinə qarşı
mübarizə aparmaqda aciz olduğundan Rube-
nilər sülaləsinin nümayəndələri “sarı irq”
siyasətini yeridən Hülakilərdən və Vatikandan
kömək istəyir. Daha sonra Kilikiya knyazlı-
ğında Rubenilərdən sonra (1080-1256) haki
miyyətə gələn Lusinyanlar (1344-1375) da
Roma papası V Klimentə müraciət edir, er-
məni-qriqorian kilsəsinin apardığı mühafizə
kar dini siyasətlə hesablaşmayaraq, papanın
tələbi ilə razılaşaraq göstərilən kömək müqa
bilində monofizitlikdən əl çəkməyə hazır
olduqlarını bildirirlər (4,45). Lakin xaç yürüş
lərinin uğursuz nəticələri Vatikana, M isir
məmlüklərinə qarşı mübarizədə, Kilikiya
knyazlığına kömək etməyə imkan verm ir və
M isir məmlükləri XIV əsrin sonlarında
Kilikiya knyazlığının mövcudluğuna son qo
yur (1375). Daha sonra isə bu ərazi Əmir Tey
murun Şərqə yürüşü dövründə Teymurilər
dövlətinin tərkibinə qatılır. Yaranmış vəziyyət
də səbatsızlıq dövrünü yaşayan erməni-
qriqorian kilsəsi çıxış yolunu yunan-pravoslav,
roma-katolik kilsələrilə sövdələşməkdə, kö
mək istəməkdə görür. Öz növbəsində katolik
■ İvul - Avqust - Sentyabr ■
■ Dövlət idarəçiliyi: nəzəriyyə və təcrübə ■
kilsəsinin nüfuzunu artırm aq istiqamətində
fəaliyyət göstərən katolik missioner ordenləri
dünyaya səpələnmiş ayrı-ayrı erməni kolo
niyalarını Vatikana yönəldir, unitar icmalar
yaratmağa çalışırdılar. Kilsə tarixinin bu
mərhələsində erməni-qriqorian kilsəsi pəra
kəndəlik dövrünü yaşasa da Bizans imperiya
sının süqutundan sonra Osmanlı Sultanlarının
tolerant əsaslarla apardığı konfessional siyasət
nəticəsində erməni-qriqorian kilsəsi imtiyazlar
əldə edir (17,58). Belə bir vəziyyətdə erməni-
qriqorian kilsəsi bölgədə baş verən prosesləri
izləyir, gözləmə mövqeyinə keçməyə üstünlük
verir. Çaldıran döyüşündən (1514) sonra Kiçik
Asiya Osmanlı imperiyasının coğrafi çərçivə
sinə daxil olur və bu zamandan etibarən
erməni-qriqorian kilsəsi Bizans imperiyasını
süquta yetirən Osmanı imperiyasının daxili və
xarici siyasətini nəzər-diqqətində saxlayır. Öz
növbəsində bu dövrdə bölgədə Osmanı am i
linin dominant qüvvəyə çevrilməsindən nara
hatlığını gizlədə bilməyən Vatikan Müqəddəs
Roma imperiyası (962-1806) ilə Osmanlı im
periyası qarşıdurmasını izləyir, xristian dünya
sının qüvvələrini səfərbər etməyə çalışırdı.
Paralel olaraq XVI əsrdə Osmanlı imperiyası,
Şərqdə, Səfəvilərə qarşı da müharibə aparır və
bu da xristian dünyasının, o cümlədən Qərbdən
ümidlərini üzməyən erməni-qriqorian kilsə
sinin diqqət mərkəzində dururdu. Erməniliyin
özəyində duran, itirilən qurumlarını yaratmağı
əsas götürən, erməni-qriqorian kilsəsi, Sultan
Süleyman Qanuninin Təbrizə III yürüşü
(1548) ərəfəsi zamanı, osmanlı qüvvələrinin
Şərqə yönəldiyi məqamından istifadə edərək,
1547-ci ildə erməni katolikosu Stepannos Sal-
mastesinin başçılığı ilə Eçmiədzində müşavirə
keçirmiş və qəbul olunan qərara əsasən həmin
ildə Roma papası IV Piydən (1559-1565)
kömək istəmişdir. Bu müşavirədə Osmanı döv
lətinə qarşı mübarizə aparmaq üçün erməni-
qriqorian kilsəsi təkcə Vatikandan deyil, eyni
zamanda Müqəddəs Roma imperiyasına daxil
olan bir sıra dövlət başçılarına, o cümlədən
erməni koloniyası salınmış Lvov şəhərinə də
müraciət etməyə qərar verir. Lakin 1549-
1550-ci illərdə Eçmiədzinin nümayəndəliyi
göstərilən məkana xüsusi missiya ilə getsə də
xristian dövlətləri bu müraciəti cavabsız qo
yurlar. Analoji missiya ilə Avropa ölkələrinə
katolikos Mikael Sebastasi XVI əsrin 50-60-cı
illərində səfər etmiş, lakin heç bir nəticə əldə
edə bilməmişdi (8, 37). Lakin Eçmiədzin bu
uğursuzluqdan məyus olmur və öz çoxəsrlik
xülyəvi arzularını həyata keçirmək üçün Orta
Şərqdə gedən sosial-siyasi prosesləri diqqətlə
izləyir. XVII əsrin 60-cı illərinin əvvəllərində
Osmanlı imperiyasında başlanmış saray
çəkişmələrindən istifadə edən erməni-qriqo-
ryan kilsəsi 1562-ci ildə Kiçik Asiyanın Se-
bastiya şəhərində yeni bir müşavirə keçirir və
müşavirənin qərarına əsasən Osmanlı impe
riyasına qarşı mübarizədə kömək üçün Roma
papası V Piyə (1566-1572) müraciət edir (20,
83). Erməni-qriqorian kilsəsindən alınmış bu
müraciətlərə Vatikan öz maraqları çevrəsindən
baxır və Eçmiədzinə katolikliyi qəbul etmək
şərti müqabilində Osmanlı dövlətinə qarşı
Avropanın xristian dövlətlərini yönəldə bilə
cəyini bildirir (20, 83).
“Erməni məsələsi” XVII əsrdə
XVII əsrin ortalarında qugenotlarla müba
rizə aparan katolik Fransası Eçmiədzin kilsə
sinə diqqət yetirərək, “erməni məsələsi”ni öz
maraqları istiqamətinə yönəltməyə çalışır. Belə
ki, Fransa kralı XIV Lüdovikin (1638-1715)
hakimiyyəti illərində katolik ordenləri, iyezuit-
lər (XVI əsrdə yaranmış monax ordenidir.
Daha çox missioner fəaliyyətləri ilə seçilmiş
lər) və kapusinlər (XVI əsrdə yaranmış monax
ordenidir), erməni-qriqorian kilsəsini inandır
mağa çalışırdılar ki, Eçmiadzin katolikliyi
qəbul edərsə, Papalıq Avropanın xristian döv
lətlərini səfərbər edib, ermənilərin müdafiəsinə
qalxa bilər (21, XIX). Bu zaman papalığın yer
itdiyi bu xətti kapusinlər davamlı olaraq apa
rırdılar. Bu dövrdə “erməni m əsələsi”nə
Avropanın diqqətini yönəltməyi yalnız erməni-
qriqorian kilsəsi deyil, eyni zamanda Səfəvi və
Osmanlı dövlətlərində yaşayan, geniş ticarət
şəbəkəsi açan varlı erməni tacirləri də çalı
şırdılar. Belə ki, XVI əsrin sonlarından etiba
rən Fransada yayılmağa başlamış kapusinlərin
■ 3 (39) 2017 ■
■ 143 ■
■ H.Verdiyeva ■
təbliğatı və XIV Lüdovikin Səfəvilər dövlətinə
göstərdiyi maraq erməniliyi, xüsusən də varlı
erməni tacirlərini ruhlandırmış və 1672-ci ildə
Bitlis şəhərindən erməni taciri Xoca M urad
Parisə gedərək XIV Lüdovikə yazılı müraciət
etmiş, erməni dövlətinin yaradılması üçün
Fransadan kömək istəmiş, lakin müsbət cavab
ala bilməmişdi (10, 162, 163). Lakin əfsanəvi
arzularının reallaşması üçün m üxtəlif yollar
arayan ermənilik, Qərb dövlətlərinin diqqətini
“erməni məsələsi”nə yönəltməyə davam edir,
qarşılaşdığı uğursuzluqdan məyus olmurdu.
Və bu işdə m xitarçılar xüsusilə seçilirdiər.
Belə ki, XVIII əsrin əvvəllərində katolikliyi
qəbul edən və Venesiya şəhərinin başçılarının
razılığı ilə Müqəddəs Lazar adasında erməni-
katoliklərdən ibarət monax ordeni yaradan
Sebastiyalı M xitar (1676-1717) Avropanın
tanınmış şəxsiyyətlərini “erməni məsələsi” ilə
tanış edir, erməniliyin mifik arzularını onların
beyinlərinə yeridə bilir, Avropadan ümidini
üzmürdü. XVII əsrin ikinci yarısından etibarən
ermənilik Avropa dövlətləri ilə yanaşı, Rusiya
dövləti ilə də əlaqələr yaradırdı. Və bu istiqa
mətdə Culfa (I Şah Abbasın dövründə İsfahan
şəhəri ətrafında salınmış Yeni Culfa adlı
yaşayış yeri) erməni tacirləri xüsusi fəallıq
göstərirdilər. Artıq 1660-cı ildən etibarən Culfa
erməni tacirləri Romanovlar sarayına yol
açmış, Zaxar Saqradov adlı erməni Culfa
taciri 1660-cı ildə çar Aleksey Romanova
24.443 rubl qiymətində almaz-kürsü bağışla
mış və Rusiya çarı ilə görüşü zamanı ermə
niliyin məqsədini gizlətməyərək bildirmişdi ki,
Səfəvilər dövlətində onlar şahın fərmanına
əsasən gömrük ödəmədən ticarət edir, ’’lakin
xristian olduqları üçün onlar (erm ənilər -
müəll.) müsəlman hökmdara deyil, xristian
hökmdara xidmət etmək istəyirlər” (6, 94, 95).
Zaxar Saqradovun bu etirafı erməni saxtalaş-
dıncılannm orta əsr müsəlman dövlətlərində
ermənilərin iqtisadi-sosial parametrlərdə is
tismara məruz qaldıqları iddiasını təkzib edə
rək, onu “sabun körüyünə” çevirir. Bu faktın
ən maraqlı cəhəti də ondan ibarətdir ki, bu
həqiqəti ermənişünaslar öz tədqiqatlarında eti
raf etmişlər.
■ 144 ■ ---------------------------------------------------------
Erm əniliyin Rusiya ilə münasibətlərinin
inkişafı bu dövrdə yüksələn xətlə gedirdi.
1666-cı ildə Stepan Pamadanski və Qriqori
Lusikov adlı Culfa tacirlərinin Moskvaya
gəlişi, 1667-ci ildə Rusiya ilə ticarət m üqa
viləsinin bağlanması faktları buna sübutdur.
Bununla belə ermənilik, xüsusilə Culfa erməni
tacirləri XVII əsrin son rübündə “erməni mə-
sələsi”nin həlli yollarını hələ də Qərbdə görür,
Avropa dövlətlərinə meylliyi ilə seçilirdilər. Bu
meyl lilik XVII əsrin son illərinə qədər davam
etmişdi. Ayrı-ayrı erm ənişünaslar öz tədqi
qatlarında bu məsələyə toxunarkən belə bir
fikir yürüdürlər ki, erməniliyin və xüsusilə
Culfa ermənilərinin Qərbə meylliyi onların dini
etiqadlarının katolik kilsəsinə mənsub olmaları,
Vatikana, Avropanın katolik monarxlarına
bağlılığı ilə izah oluna bilər (6, 95).
XVIII əsrin birinci otuzilliyində
erməniliyin layihələri. İsrail Ori
100 ildən artıq davam edən səfəvi-osmanlı
müharibələri xristian dünyasına qüvvələrini
bərpa etmək üçün zaman vermiş, Habsburqlar
Avstriyası Osmanlı imperiyası ilə hərbi qarşı
durmaya hazırlaşa bilmişdi. Belə ki, 1683-cü
ilin mayında Qara Mustafa paşanın komandan
lığı ilə osmanlı ordusu Vyananı mühasirəyə
alsa da Avstriya, Alman krallıqlarının və Reç
Pospolitanın birləşmiş qüvvələri 1683-cü ilin
sentyabrında Vyana döyüşündə osmanlı hərbi
qüvvələrinə qalib gəlmişdi. Məhz bu döyüşdən
sonra Habsburqlar Avstriyası öz qüvvələrinə
arxalanaraq, Venetsiya və Reç Pospolita ilə
birləşərək, antiosmanlı koalisiyanı təşkil edə
rək, 1684-cü ildə “M üqəddəs cəm iyyəti“ni
yaratmışlar.
Öz növbəsində ’’erməni məsələsi”ni xristian
dünyasına çatdırmağı qarşıya məqsəd qoymuş
erməni-qriqorian kilsəsi beynəlxalq m ünasi
bətlər sistemində gedən proseslərə diqqət ye
tirir və bu dövrdə öz çoxəsrlik arzularını
həyata keçirmək üçün əlverişli bir məqam
axtarırdı. Belə ki, hələ “Müqəddəs cəmiyyət“
yaranmamışdan öncə Avropada antiosmanlı
qüvvələrin birliyini izləyən erməni-qriqorian
kilsəsi, Osmanlı imperiyasının hələ çox qüv
------------------------------------------- ■ İyul - Avqust - Sentyabr ■
■ Dövlət idarəçiliyi: nəzəriyyə və təcrübə ■
vətli olduğunu anladığı üçün səfəvi-osmanlı
müharibələri dövründə kifayət qədər zəifləmiş
Səfəvi dövlətinə qarşı mübarizə aparmaq üçün
yenidən Qərbə müraciət etməyə qərar verir.
1678-ci ildə Eçmiadzində katolikos Culfalı
Akopun sədrliyi ilə gizli müşavirə keçirilir və
qəbul olunan qərara əsasən Vatikandan və Av
ropanın xristian dövlətlərindən kömək istəmək
üçün katolikos Akopun rəhbərliyi ilə 6 nə
fərdən ibarət nümayəndəlik Avropaya üz tutur.
Lakin bu nümayəndəlik öz missiyasını yerinə
yetirə bilmir. Belə ki, istanbulda katolikos
Akop dünyasını dəyişdiyindən İsrail Oridən
başqa bu missiyanın nümayəndələri Eçmiəd-
zinə dönürlər. İsrail Ori isə öz növbəsində
erməni tacirləri ilə birgə əvvəlcə Venesiyaya,
daha sonra isə Fransaya yollanır. 12 il Fran
sada qaldıqdan sonra o, Almaniya torpaqlarına,
Reyn qraflığına gedir və kurfüstr (almanca,
kurfürst, hərfi mənada — «seçici knyaz»; lat.
princeps elector imperii) — Müqəddəs Roma
imperiyasında XIII əsrdən etibarən imperator
seçmək hüququna malik olan ali silkin nüma
yəndəsi İohann-Vilhelmə erməniliyin çoxəsr
lik əfsanəvi arzularım çatdırır, Səfəvi dövlətinə
qarşı mübarizədə kurfüstrdan kömək istəyir və
bunun müqabilində ermənilərin katolikliyi
qəbul edəcəklərini də vəd edir. Kurfüstr İo-
hann-Vilhelm “erməni m əsələsi”nə yardım
edəcəyinə söz verir, Eçmiədzin və Qanzasar
(Alban Apostol kilsəsi) patriarxlarına və er
məni rəislərinə - latınca principes et primores,
(Fevral inqilabına (1917) qədərki ermə-
nişünaslar bu məfhumu saxtalaşdırmış, Azər
baycan torpaqlarına olan əsassız iddialarının
izahı olaraq, varlı erməniləri m əliklər kimi
göstərmiş, sovet tarixşünaslığı da bu məfhumu
qəbul edərək, orta əsrlərdə Qarabağda m əs
kunlaşmış ermənilərin varlı zümrəsini məliklər
adlandıraraq, erməniliyin Qarabağa olan
iddialarına dolayısı ilə əsas vermiş, beləliklə,
bilərəkdən Azərbaycan tarixi tarixin saxtalaş-
dırıcıları tərəfindən təhrif edilmişdir. Əslində
isə məliklər Arsax-Xaçın xristian knyazlığının
hakim sülaləsi - Cəlalilərin ali zümrəsinə aid
olmuş, XV əsrdə bu knyazlıq beş məlikliyə
bölünmüş və Qaraqoyunlu hökmdarları bu
qurumların hakimlərinə məlik titulu verm iş
dilər. Qarabağ məlikləri bilavasitə Arsax-
Xaçın xristian knyazlığının qırılmayan zənciri
olmuşdur - red.) məktub yazır (21, .XX). O
zaman Eçmiadzində siyasi vəziyyət sabit
olmadığı üçün Ori kurfüstr İohann-Vilhelmin
məktubunu erməni katolikosuna deyil, erməni
rəislərinə göstərir və onlar cavab m əktub
larında kurfüstrdan kömək istəyərək bildirirlər
ki, onların malı-pulu, hər cür imkanları var,
lakin hökmdarları yoxdur” (21, .XX). Bu etiraf
da belə bir həqiqəti təsdiqləyir ki, orta əsrlərdə
müsəlman ölkələrində yaşayan erməni varlıları
o dərəcədə zənginləşmişdilər ki, artıq beynəl
xalq “teatrda” müstəqillik iddiası ilə çıxış
edirdilər. Bu məktubla Avropaya qayıdan İsrail
Ori kurfüstrla görüşür və gətirdiyi məktubu
ona təqdim edir. Öz növbəsində İohann-Vil-
helm Avstriya hökmdarı - sesara, imperator
İosifə (1678-1711) məktub yazır və onu
“erməni məsələsi”nə cəlb etməyə çalışır. Ori
bu məktubla sesarla görüşdükdə o, bildirir
ki, Səfəvilərə qarşı mübarizədə ermənilərə
kömək etməyə hazırdır, lakin Rusiya dövləti
də Müqəddəs Roma imperiyasına bu işdə
köməklik göstərməlidir. Bu cavabı alan İsrail
Ori kurfüstr İohann-Vilhelmin və Müqəddəs
Roma imperiyası sesarımn məktubları ilə
Moskvaya yollanır (21, .XXIV). Qeyd etmək
lazımdır ki, artıq 1699-cu il idi və “Müqəddəs
cəmiyyət“ Osmanlı imperiyası ilə Avropa üçün
çox əlverişli Karlovits sülh müqaviləsi (26
yanvar 1699 imzalamış, Avropa torpaqlarının
bir hissəsi osmanlıların əlindən alınmışdı. Bu
zaman Avropaya üz tutan Rusiya dövləti 1681-
ci ildə Osmanlı imperiyası və Krım xanlığı ilə
bağlanmış Bağçasaray müqaviləsindən (13
yanvar 1681) imtina edərək, antiosmanlı koali
siyasına qoşulmuşdu. Habsburqlar Avstriyası
da Rusiyanı “erməni m əsələsi”nə qoşmaqla,
Romanovların antiosmanlı koalisiyası üçün nə
kimi dəyər kəsb edəcəyini yoxlamaq qərarına
gəlir. İsrail Orinin Moskva səfəri erməniliyin
nəzərlərini Qərbdən, şimal dövlətinə, Rusiyaya
yönəldir. Belə ki, ermənilik beynəlxalq şəraiti
davamlı olaraq izləyir və bu zaman öz çox
əsrlik arzularını reallaşdırmağı Rusiyanın
■ 3(59)2017 ■
■ 145 ■
■ H.Verdiyeva ■
cənub istiqamətində apardığı siyasətlə bağla
yırdı. XVIII əsrin əvvəllərindən etibarən “isti”
dənizlərə çıxış axtaran Rusiyanın dövlətçilik
maraqları ilə “erməni məsələsi”nin konturları
düz mütənasib təşkil etdiyindən erməni-qriqo-
ryan kilsəsi ümidlərini artıq Rusiyaya yönəldir.
İ.Ori “Erməni dövləti”nin yaranması layihəsi
ilə I Pyotra müraciət edir. Şimal müharibəsini
(1700-1721) aparan I Pyotr, artıq o dövrdə
cənub sərhədlərini genişləndirmək, Qafqaza
çıxmaq planlarını cızır və bu baxımdan Rusiya
“erməni m əsələsi”ndən böyük siyasətdə
əlverişli bir siyasi “kart” kimi istifadə etməyin
mümkünlüyünü başa düşür və bu incə məqam
ları nəzərə alaraq İsrail Oriyə ümidverici cavab
verir. I Pyotrun Kaspi yürüşü (1722-1723)
zamanı İ.Orinin layihəsi, Azərbaycan torpaq
larında, Qarabağ və Şirvan ərazisində erməni
dövlətini yaratmaq planı, reallaşm asa da
ermənilik ümidini üzmür. İ.Orinin alqoritminə
əsaslanan ermənilik yeni layihələr cızır.
XVIII əsrin ikinci yarısında
erməniliyin layihələri
XVIII əsrdə nəinki Rusiyada yaşayan
ermənilər özünün çoxəsrlik arzularını Rusiya
ilə bağlayır və hazırladıqları layihələri Rusiya
hakim dairələrinə təqdim edir, eyni zamanda
Hindistan erməni koloniyalarının varlı nü
mayəndələri də öz əfsanəvi arzuları ilə bağlı
layihələr hazırlayırdılar. Göstərmək lazımdır
ki, XVII əsrin sonu - XVIII əsrin əvvəllərində
özünün tənəzzül dövrünü yaşayan Səfəvi
dövlətindən, sonuncu səfəvi-osmanlı mühari
bəsi (1724-1735) illərində, erməni əhalisinin
bir hissəsi bu ərazini tərk edərək, ətraf
ölkələrə, Amasya müqaviləsi (29 may 1555)
bağlandıqdan sonra Hindistanda salınmış
erməni koloniyalarına üz tutmuşlar. Beləliklə,
XVIII əsrin ikinci yarısında erməni əhalisinin
bu ölkəyə köçünün ikinci dalğası baş vermişdi.
Bu dövrdə Culfanın varlı erməni tacirlərinin
bir hissəsi, o cümlədən Osipovlar, Şaamiryan-
lar və başqaları Hindistana üz tutur, bu ölkədə
salınmış erməni koloniyalarında məskun
laşırlar. XVIII əsrin əvvəllərindən etibarən
Mxitarın və onun ardıcıllarının “erməni məsə
ləsi”nin Qərbdə və Şərqdə geniş təbliği Hin
distan erməni koloniyalarına öz təsirini
göstərmiş və bu koloniyalar millətçi əhval-
ruhiyyələri ilə seçilmişdilər. Xüsusən Hindis
tanın Mədrəs və Kəlküt erməni koloniyaları bu
məsələdə öz fəallığı ilə seçilmiş və mxitarçı-
ların səpdikləri “toxumlardan” bəhrələnmiş və
bu zaman erməniliyin ağırlıq mərkəzi Hindis
tanda fəaliyyət göstərən “Mədrəs qruplaş-
ması”na keçmişdir.
İosif Emin
Topladığı var-dövlətilə seçilən İosif Eminin
(1726-1809) ailəsi sonuncu səfəvi-osmanlı
müharibəsi illərində Hindistana köçmüş, ayrı-
ayrı erməni tədqiqatçılarının fikrincə, İosif
Emin, “erməni məsələsi” ilə bağlı prosesləri
izləyən və ona böyük maraq göstərən erməni
Kəlküt koloniyasının millətçi mühitində bö
yümüş, erməniliyin çoxəsrlik arzuları fonunda
formalaşmışdı (8,85). İsrail Orinin intelligibel
(lat. Intelligibils - uydurulmuş, qeyri-real)
ruhlu layihəsindən xəbərdar olan İosif Emin
1760-cı ildə Osmanlı imperiyasına yollanaraq,
Şərqi Anadoluda yaşayan erməni kəndlilərə
millətçi ruh aşılamağa çalışmış, erməni-qriqo-
rian kilsəsinin katolikosu Akop Şamaxetsi ilə
görüşlər keçirib, Avropa dövlətlərindən daha
çox Rusiyaya meyl etmiş, imperatriça Yeliza-
veta
Petrovnaya
(1741-1762)
məktub
yazaraq, Kartli-K axetiya-erm əni dövlətinin
yaradılm asına kömək göstərməsini xahiş
etmiş, II İrakliyə (1744-1798) imkanlı ermə
nilər tərəfindən maddi yardım göstəriləcəyi
vədini vermişdi (8, 86, 89). Lakin dünyaya
səpələnmiş erməniləri, qısa bir müddət ərzin
də “erməni m əsələsi”nin ana xəttinə, erməni
dövləti yaratmaq və bu məqsədə çatmaq üçün
onları mübarizəyə qoşmaq o qədər də asan
olmadığını anlayan İosif Emin geriyə, Hindis
tana dönür (14, 134).
Ermənişünas Q.Qaloyanın fikrincə, erməni
koloniyalarının millətçi nümayəndələri İosif
Eminə külli miqdarda pul tək lif edərək, onu
yenidən Osmanlı imperiyasında “erməni mə-
sələsi”ni təbliğ etməyə göndərmək istəsələr də
İosif Emin Şərqi Anadoluda əmin-amalıq
--------------------------------------------■ İvul - Avqust - Sentyabr ■
■ 146 ■
■ Dövlət idarəçiliyi: nəzəriyyə və təcrübə ■
şəraitində yaşayan emıəni kəndlilərini “erməni
məsələsi”nə qoşa bilməyəcəyini dərk etdiyin
dən bu təklifdən imtina edir (8,89).
Şaamiryamn layihəsi
İo sif Eminin uğursuz missiyası Hindistan
erməni koloniyalarında erməniliyin əfsanəvi
arzularına meylliyini azaltmamış, əksinə onlar
“erməni məsələsi”nin qabardılması istiqamə
tində fəaliyyət göstərmişlər. Artıq XVIII əsrin
70-cı illərindən etibarən bu istiqamətdə fəaliy
yət göstərən Mədrəs erməni qruplaşması xüsusilə
seçilirdi. Mədrəs qruplaşmasına varlı Hindis
tan taciri erməni Ş.Şaamiryan başçılıq edirdi.
Qafqazda, Orta Şərqdə və Rusiyada cərəyan
edən sosial-siyasi prosesləri izləyən Ş.Şaamir
yan və onun həmfikirləri Kiçik-Qaynarça (10
iyul 1774) sülh müqaviləsindən sonra Rusiya
imperiyasının Qafqaza doğru irəlilədiyini gö
rərək, erməni koloniyalarında “erməni məsə
lə s in in təbliğatını daha da qüvvətləndirmiş,
erməni dövlətinin yaradılması ilə bağlı layihə
lər hazırlamışdılar. Belə ki, Kiçik-Qaynarça
sülh müqaviləsi bağlandıqdan sonra Ş.Şaamir
yan, Eçmiədzinlə sıx əlaqə saxlayır, “erməni
m əsələsin in həlli ilə bağlı katolikos Simeona
müraciətnamə göndərərək, II Yekaterinaya
(1762-1796) müraciət yazmağı, erməni
əhalisinin siyahıyaalmasmı keçirməyi, erməni
gənclərinə təlim keçirməyi, üsyan hazırlamaq
və bu iş üçün ianələr toplamaq, Kartli-Kax-
etiya çarlığı ilə ittifaq yaratmağı katolikosa
məsləhət görürdü (9,89). Qeyd etmək lazımdır
ki, Ş.Şaamiryamn bu müraciətnaməsinin əsas
müddəalarından XIX əsrin sonlarında yaran
mış “Daşnaksutyün” partiyası yararlanmışdı.
Belə ki, erməni əhalisindən hədələmə yolu ilə
pulların yığılması, XX əsrin əvvəllərində yara
dılmış hərbi məktəblər, davamlı silahlanma
bilavasitə Ş.Şaamiryamn irəli sürdüyü müd
dəalara söykənmiş və beləliklə Daşnaksutyün”
partiyası Mədrəs qruplaşmasının varisinə
çevrilmişdi. I Georgiyevsk (24 iyul 1783) mü
qaviləsi nəticəsində Kartli-Kaxetiya çarlığının
Rusiya imperiyasına birləşməsindən sonra
Ş.Şaamiryan erməniliyin çoxəsrlik arzularının
həqiqətə çevrilməsinin zamanının yetişdiyini
düşünərək, II İrakliyə qızıl tac və «Kartli-Kax
etiya erməni ittifaqının» rəmzi kimi qəbul et
diyi bahalı bir orden də göndərmişdi. Buna
cavab olaraq, II İrakli Cənubi Qafqazda gedən
proseslərdə bu zəngin Hindistan tacirindən
istifadə etməyin mümkünlüyünü nəzərə alaraq,
1786-cı il martın 22-də Ş.Şaamiryana knyaz
titulu vermişdi (9, 152, 153). XVIII əsrin son
larında erməni dövlətinin yaradılması layihə
ləri ilə çıxış edən Ş.Şaamiryan erməniliyin
təbiətini gizlətməyərək, tarix səhnəsindən
çıxmış Səfəvi torpaqlarının ələ keçirilməsi
planlarını da cızır və eyni zamanda Osmanlı
imperiyasına qarşı açıq mübarizə aparmağın
mümkün olmadığını nəzərə alaraq, Şərqi
Anadoluda “erməni məsələsi”nin təbliğini ge
nişləndirməyi məsləhət görürdü (9,150).
Paralel olaraq, Yekaterina Rusiyasında,
əsasən Culfa ermənilərindən olan erməni sa
hibkarlar İvan Lazarev, Movses Sarafov və
başqaları “erməni m əsələsi”ni Romanovlar
sarayına yaymaq istiqamətini götürərək, ciddi
fəaliyyət göstərirdiər. 1768-1774-cü illər rus-
osmanlı müharibəsi gedişində Rusiyada məs
kunlaşmış varlı ermənilər yenidən Cənubi
Qafqazda erməni dövləti yaratmaq planını
cızırdı. Belə ki, Həştərxanda ipək fabrikinin
sahibkarı, Rusiyada sayılıb-seçilən varlı ermə
nilərdən olan Movses Sarafov 1769-cu ildə,
Rusiya Xarici işlər kollegiyasına hazırladığı
hesabat qeydləri ilə müraciət edərək, Rusiya
nın protektoratlığı altında erməni dövlətinin
yaradılması təklifi ilə çıxış edir (9, 19). Təq
dim olunan layihədə göstərilirdi ki, rus ordusu
erməni hərbi dəstələri ilə birgə bu layihəni
həyata keçirməli idi. Eyni zamanda qeyd ol
unurdu ki, yürüşdə iştirak edən hərbi qüvvələr
erməni sahibkarları tərəfindən də təmin olu
nacaq (10, 171). Bu layihə Rusiya hakim dai
rələri
tərəfindən
sükutla qarşılansa da
ermənilik sakitləşmir.
Lazarevin layihəsi
XVIII əsrin II yarısında “erməni məsələsi”
ilə bağlı Rusiya ermənilərinin hazırladığı
■ 3 (59) 2017 ■
■ 147 ■
■ H.Verdiyeva ■
layihələr sırasında İvan Lazarevin layihəsi
diqqəti daha çox çəkir. Culfa ermənilərindən
olan İvan Lazarev XVIII əsrin 60-cı illərində
Peterburqda yerləşmiş, 1764-cü ildən etibarən
saray zərgəri olub, öz zənginliyi ilə seçilmiş,
1776-cı ildə zadəganlar silkinə daxil edilmişdi.
Qatı millətçi olan İvan Lazarev Rusiya imperi
yasının hakim dairələrinin diqqətini “erməni
məsələsi”nə yönəltmək üçün xüsusi canfəşan
lıq göstərir, 1780-ci ilin əvvəllərində Peter
burqda erməni-qriqorian kilsəsini tikdirir (9,
20). Bu zaman ermənilik XVIII əsrin son
rübündə Rusiya imperiyasının apardığı xarici
siyasətin “erməni m əsələsi”nin ana xətti ilə
üst-üstə düşdüyünü düşünüb, yeni layihənin
hazırlanmasının zamanının yetişdiyinə qərar
verir. I Pyotrun Qafqaz siyasətini davam etdi
rən II Yekaterina Şimali Qafqazı işğal etdikdən
sonra Cənubi Qafqaz istiqamətində hərəkət
edir və Qafqaza olan iddiasını Qərb dövlət
lərindən gizlətmir. Və Osmanlı imperiyası ilə
sərhəd ərazidə bufer qurum yaratmaq məqsədi
ilə Kartli-Kaxetiya, Quriya-İmeretiya torpaq
larını Rusiyanın protektoratlığı altında birləş
dirmək və özünün sosial bazasını bölgədə
qüvvətləndirmək məqsədi ilə erməniliyin çox
əsrlik arzusu olan erməni dövlətini, tarixən
ermənilərə aid olmayan torpaqlarda, yaratmağı
planlaşdırır. Belə ki, Kərim xan Zəndin ölü
mündən (1779) sonra Cənubi Qafqaz istiqa
mətində irəliləməyə qərar verən Rusiya İranla
müharibə etməyə hazırlaşır və bu zaman
“erməni kartına” diqqət yetirir. Beləliklə, tar
ixin bu mərhələsində imperiyanın xarici siya
sətinin əsas istiqamətləri “erməni məsələsi”nin
ana xətti ilə düz mütənasiblik təşkil edir. Bu
siyasəti həyata keçirmək məqsədi ilə Rusiyanın
hakim dairələrinin nümayəndələri, II Yeka-
terinanın favoriti knyaz Q.A Qr. Potyomkin və
Krım xanlığının son istinadgahı olan İzmayıl
qalasını alan A.V.Suvorov “erməni məsələ-
si”nə maraq göstərir və Rusiyada erməniliyin
seçilən nümayəndələrindən olan İvan Lazarev
və Rusiyada erməni-qriqorian kilsəsinin baş
çısı, arxiyepiskop İosif Arqutinski (1743-1801)
ilə görüşlər keçirirlər. Yaranmış vəziyyətdən
ruhlanan millətçi İ. Lazarev arxiyepiskop İosif
Arqutinski ilə birgə “erməni məsələsi”nin həlli
istiqamətində aktiv fəaliyyətə keçir və XVIII
əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində “Cənab İvan
Lazarevin notası” adlı layihə hazırlayaraq,
Azərbaycanın tarixi torpaqları olan İrəvan əra
zisində erməni dövlətinin qurulması planı ilə
çıxış edir (9, 22). Problemi öyrənən ermənişü-
nasların araşdırmaları göstərir ki, bu layihə
Şaamiryan layihəsindən daha mürtəce idi. Belə
ki, əgər Mədrəs qruplaşmasının layihəsi Şərqi
Anadoluda yalnız “erməni məsələsi”ni təbliğ
etməyi qarşıya məqsəd qoyurdusa, Lazarevin
layihəsi Rusiyanın Osmanlı imperiyasına qarşı
müharibəyə başladığı təqdirdə osmanlılara
qarşı ermənilərdən təşkil olunmuş 60 minlik
ordunun çıxarılmasının mümkünlüyünü nəzər
də saxlayırdı (9,24). Göründüyü kimi bu layihə
XIX əsrin sonlarında meydana gələn erməni
millətçi partiyalarının platformalarından uzaq
olub, Şərqi Anadolu torpaqları ilə bağlı iddi
alara söykənmirdi. Fikrimizcə, Lazarevin bu
mövqeyi onunla izah oluna bilər ki, XX əsrin
əvvəllərində olduğu kimi, özlərinin intelligibel
arzuları ilə yaşayan ermənilik üçün “erməni
məsələsin”də konkret məkan önəmli deyildi.
Bu layihənin müəllifi ermənilərin “qafqaza-
qədərki” vətənləri haqda belə düşünmür, “Bö
yük Ermənistan” torpaqlarını yada salmaq
istəmirdi. Beləliklə, bu layihə bir daha sübut
edir ki, ermənilik öz mifik arzularını reallaş
dırmaq üçün yaranmış əlverişli tarixi şəraitdən
istifadə etməyi qarşıya məqsəd qoyaraq onlara
tarixən yad olan torpaqlarda öz çoxəsrlik
arzularını reallaşdırmağa çalışırdı. Erməniliyin
bu “şahmat gedişi” tarixin sonrakı mərhələlə
rində də öz əksini tapmışdı. Lakin XVIII əsrin
80-ci illərində ermənilik tərəfindən hazırlan
mış bu layihələr kağız üzərində qalır. Belə ki,
Şimali Qafqazda möhkəmlənən, Krımı özünə
tabe edən Rusiya bu illərdə Cənubi Qafqazda
aktiv hərbi əməliyyatlara keçmək istəmirdi.
Hazırkı tədqiqat obyektini araşdırarkən çağ
daş dövrün ermənişünaslarının problemə olan
münasibəti də diqqəti cəlb edir. ’’Erməni məsə
ləsim in tarixi köklərini öz tədqiqatlarında
■ 148 ■
■ İyul - Avqust - Sentyabr ■
■ Dövlət idarəçiliyi: nəzəriyyə və təcrübə ■
göstərməyə çalışan ayrı-ayrı erməni tədqiqat
çıları XVII əsrin sonlarında erməniliyin aktiv
liyini Avropada yaranmış beynəlxalq şəraitlə
izah edərək, eyni zamanda göstərirlər ki,
erməni millətçiləri XVIII əsrin əvvəllərindən
etibarən öz çoxəsrlik arzularını reallaşdırmağı
şimal dövləti ilə - Rusiya ilə bağlayır və XVIII
əsr boyu bir-sıra layihələr irəli sürürlər. Bu
tədqiqatçılar göstərirlər ki, “erməni məsələsi”
məhz bu dövrdən etibarən Rusiyanın dövlət
siyasətinə daxil olur (15, 13). Erməni tədqiqat
çılarının problemə olan bu münasibəti o mə
nada maraq doğurur ki, bu ermənişünaslar,
belə bir həqiqəti təsdiqləyirlər ki, məhz XVIII
əsrdən etibarən ermənilik, daxili arzularından
irəli gələrək, erməni dövlətinin yaradılması
istiqamətində layihələrlə çıxış edib. Öz növbə
sində bu həqiqətin erməni tədqiqatçıları tərə
findən etirafı belə bir reallığı sübut edir ki,
“erməni məsələsi”nin qarşısına qoyulan məq
səd və vəzifələr bilavasitə xarici amillə deyil,
erməniliyin özü ilə bağlı olmuşdur. XVIII əsr-
boyu, İ.Oridən başlayaraq, Lazarevin, Arqutin-
skinin layihələri də daxil olmaqla, bu məqsəd
bilavasitə erməniliyin arzularından doğmuş, bu
layihələrin hazırlanmasına onları hər hansı bir
xarici amil vadar etməmişdi. Doğrudur, tarixi
saxtalaşdırmaq ənənəsindən uzaqlaşmaq istə
məyən bu tədqiqatçılar “erməni m əsələsi”ni
şişirdərək, belə bir iddia ilə çıxış edirlər ki,
I Pyotrun və II Yekaterinanın hakimiyyəti illə
rində “erməni məsələsi” Rusiya imperiyasının
dövlət siyasətinə daxil olmuşdu (15,13). Lakin
problemi diqqətlə izləyəndə aydın olur ki,
“erməni məsələsi” ayrı-ayrı dövrlərdə Roma-
novlar Rusiyasının xarici siyasətinin konturları
ilə düz mütənasiblik təşkil etsə də Rusiya
hakim dairələri dövlət siyasətini ilk növbədə,
Rusiya maraqları ilə çərçivələdiklərindən ”er-
məni məsələsi” imperiya üçün daim “ehtiyat
kartı” kimi saxlanılmışdı.
Beləliklə, yuxarıda göstərilən tarixi faktlar
belə bir tarixi həqiqəti üzə çıxarır ki, “erməni
məsələsi” tarixi saxtalaşdıranların iddia etdiyi
kimi xarici amilin təsiri ilə deyil, erməniliyin
arzusu ilə yaranıb və əsrlərlə ermənilik xristian
dünyasını “erməni m əsələsi”nə cəlb etməyə
çalışmış, tarixin gedişatından öz məkrli siya
səti üçün əlverişli məqam gözləmişdir. XIX
əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində ermənilik
belə bir münbit şəraiti əldə edə bilir və “erməni
məsələsi” “erməni sindromuna” keçir. Belə ki,
sonuncu rus-osmanlı müharibəsi Osmanlı döv
ləti üçün çox ağır nəticələr gətirmiş və bu
məqamdan istifadə edən ermənilik hələ San-
Stefanoda (19 fevral, 1878) sülh danışıqları
gedərkən Osmanlı imperiyasının təbəəsi olmaq
istəmədiyini bildirərək, XIX əsrin son rübündə
Şərqi Anadoluda müstəqil erməni dövlətinin
yaranmasının mümkünlüyünə inanır. O illərdə
bu fikrin əsasını qoyan Partuqamyan (22) olur
ki, bu ifrat ideyaya uyaraq, o, XIX əsrin 80-ci
illərində “qan tökmədən azadlıq əldə edilmir”
şüarını əsas götürür. Qarşıya qoyulan məqsədə
çatmaq üçün bu dövrdə yaranan separatçı
təşkilatlar, 1894-cü ildən başlayaraq Kiçik
Asiyada iğtişaşlar və qiyamlar törədirlər. Artıq
həmin dövrdə Qərb dövlətləri və o cümlədən
ABŞ erməni millətçilərinin yırtıcı terrorçu bir
qüvvə olduğunu anlamış və ABŞ prezidenti
Q.Klivlend erməni məkrini ifşa etmək məqsədi
ilə 1895-ci ilin dekabrında bir qrup senatoru
Osmanlı imperiyasına göndərmiş və onlar da
gerçəkliyi təsdiqləyərək bildirmişlər ki, “er
məni qırğınları yalandan başqa bir şey deyil”
(13, 127). Bu reallıqla Kayzer Almaniyası da
razılaşmışdı. XIX əsrin sonlarında böyük
dövlətlərin və ilk növbədə İngiltərənin dəstə
yinə arxalanaraq, Osmanlı dövlətində kütləvi
iğtişaşlar və terror aktları törədən erməni m il
lətçiləri “Böyük Ermənistan” xülyasını Şərqi
Anadoluda Osmanlı dövlətinin hesabına real
laşdırmağın mümkünsüzlüyünü anlasalar da,
“Böyük Ermənistan” ideyasından əl çəkmir və
türk-müsəlman dünyasına olan nifrətini Birinci
Dünya müharibəsi illərində tam çılpaqlığı ilə
göstərir. Bu illərdə “erməni sindromu” ilə ya
şayan erməni hərbi dəstələrinin əli ilə erməni
millətçiləri türk-müsəlman dünyasına qarşı
soyqırımı törətmiş, milyonlarla insan erməni
liyin fitvası ilə fiziki cəhətdən məhv edilmiş,
qaçqın düşmüşdü. 1914-1918-ci illərdə erməni
millətçilərinin törətdikləri cinayətləri öyrənən
■ 3 (39) 2017 ■
■ 149 ■
■ H.Verdiyeva ■
bir sıra qərb tədqiqatçıları tarixi reallığa istinad
edərək sübut etmişlər ki, erməni separatçıları
bu illər ərzində Egey dənizi və Aralıq dənizin
dən, Qara dəniz və Qafqaza qədər olan böyük
bir coğrafi m əkanda 2,5 milyon müsəlmanı
qətlə yetirmiş, 850.000-dən çox türk-m üsəl
man Rusiya işğal bölgəsində erməni zorakılı
ğından qurtulmaq üçün qaçqınlıq həyatını
yaşamışdır (2, 12, 19). Birinci Dünya mühari
bəsi illərində Cənub və Cənub-Qərbi Qafqazda
dinc müsəlman əhalisinə qarşı soyqırımı törət
miş erməni millətçilərinin dəhşətli cinayətləri
iri dövlətlərin, xüsusən Rusiyanın nəzər-diq
qətindən yayınmamış və onlar belə bir həqiqəti
anlamışlar ki, erməniliyin çoxəsrlik, əfsanəvi
arzuları tarix üçün böyük fəlakətlər yarada
bilər. “Erməni sindromu”nun vəhşi təbiəti faktı
qarşısında qalan iri dövlətlər 1916-cı ilin
yayında “erməni məsələsi”nə ehtiyatla yanaş
mış, Böyük Britaniya hökuməti bu məsələnin
müsbət yönümdə həll edilməsi ilə bağlı Ro-
manovlar Rusiyasının XİN-ə müraciət etmiş,
öz növbəsində nazirlik Qafqaz canişinliyinə
sorğu göndərmişdi. Məsələ ilə bağlı canişin
liyin yüksək rütbəli məmurlarının və Qafqaz
ordusu qərargahının rəhbər nümayəndələri
müşavirə keçirərək, belə bir qərar qəbul etmiş
dilər ki, ’’ermənilər müttəfiq dövlətlər uğrunda
böyük itkilər versələr də, onlar inqilabi
təşkilatlardan (daha doğrusu terrorçu -red.)
başqa bir təşkilatlara malik deyildirlər” (1, 74)
(kursiv bizimdir - red.). Analoji cavabı ermə
niliyin nümayəndələri Fransanın baş naziri
Aristid Briandan (1862-1932) almış və məlum
olmuşdu ki, “erməni məsələsi” ilə bağlı erməni
millətçilərinin fəaliyyəti Fransa hökumətini də
tərəddüd içərisində saxlayır və qarşıya qoyulan
məsələyə (“erməni məsələsi” - red.) müsbət
cavab verməkdən çəkindirir (1, 74).
Göstərilən faktlar tarixin belə bir reallığını
təsdiqləyir ki, erməni zorakılığı nəticəsində
Birinci Dünya müharibəsi tarixinə türk-müsəl
man qaçqınlığı bir reallıq olaraq daxil olmuş,
lakin onilliklərlə dünya güclülərinin təsiri ilə
formalaşan bir çox ölkələrin tarixşünaslıqları
bu məsələyə toxunmamış, problem tədqiqat
obyekti olaraq araşdırmalar sahəsinə daxil
olmamışdır. XX əsrin ikinci onilliyində erməni
zorakılığından doğan türk-müsəlman qaçqın
lığı problemi, bolşevik ideologiyasının xətti ilə
formalaşan sovet tarixşünaslığının tərkib
hissəsi olan, Azərbaycan tarixşünaslığında da
demək olar ki, öyrənilməmiş, “boşluq” olaraq
qalmış və “erməni sindromu” üzündən böyük
faciələr yaşamış saysız miqdarda insanın
yaşantıları unudulmuşdur. Lakin geniş bir
coğrafi məkanda erməni zorakılığına məruz
qalmış, qaçqınlığın acı taleyini yaşayan mily
onlarla türk-müsəlman əhalisinin taleyinin
faciəsinin həqiqətlərini üzə çıxarmağın zamanı
yetişmişdir. Erməni məkrinin ifşası Azərbay
can, Qafqaz və Orta Şərq ölkələrinin tarixşü-
naslıqlarının ümdə vəzifəsi olub, erməniliyin
dünya xalqlarına qarşı apardığı məqsədyönlü
cinayətlərini göstərmək, onilliklərlə vətən
tarixşünas- lığında və ədəbiyyatşünaslığında
kök salan “mütləqiyyət millətlərarası qarşıdur
manın ilhamvericisidir”, “atan kazaklardır” te
zislərindən imtina edib, “erməni məsələsi”nin
xarici amilin təsiri ilə deyil, erməniliyin təbiə
tindən doğduğunu dəlillər və sübutlara söykə
nərək tarixi reallıqları beynəlxalq ictimaiyyətə
çatdırmaq, çağdaş dövrümüzdə, tarixçi tədqi
qatçıların başlıca vəzifəsidir.
Yuxarıda göstərilənləri əsas götürən hazırkı
tədqiqat obyekti belə bir reallığı təsdiqləyir ki,
dəlillərə və sübutlara söykənən tarixi sənədlər
tarixi həqiqətlərin başlıca meyarıdır. Məhz bu
meyar “erməni məsələsi”nin bir sindrom ola
raq, zorakı və terrorçu təbiətini beynəlxalq icti
maiyyətə çatdırmağa və ən önəmlisi isə tarixi
həqiqətləri üzə çıxarmağa əsas verir.
■ 150 ■
■ İyul - Avqust - Sentyabr ■
■ Dövlət idarəçiliyi: nəzəriyyə və təcrübə ■
Ədəbiyyat:
1. Azərbaycan Respublikası Prezidenti İşlər
İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivi. F.276,
Siy.8, İş.513.
2. Армянский геноцид. Миф и реальность.
(Перевод с англ.). Баку, 1992.
3. Арутюнян А.О. Кавказский фронт. 1914-
1917. «Айастан», Ереван, 1971.
4. Ахов М. Очерки истории армянского
«государства». Россия и армяне.Типогра
фия Товарищества «Народная Польза»,
С.Петербург,1902.
5. Багиров М.Б., Бердиева Х.Ю. В поисках
истины...Лицо армянства. Архив Поли
тических Документов Управления Д е
лами
Президента
Азербайджанской
Республики.
Документы
свидетель
ствуют... Баку, 2011.
6. Байбуртян В.А. Армянская колония
Новой Джульфы в XVII веке. «Издатель
ство АН Армянской ССР. Ереван, 1969.
7. Басилая Ш.И. Закавказье в годы Первой
Мировой войны. Сухуми, «Алашара»,
1968.
8. Галоян Г.А.Россия и народы Закавказья.
Очерки политической истории их взаи
моотношений с древних времен до по
беды Великой Октябрьской социалис
тической
революции.
Издательство
«Мысль», Москва, 1976.
9. Иоаннисян А.Р. Россия и армянское осво
бодительное движение в 80-х годах
XVIII столетия. Издательство Государст
венного Университета. Ереван, 1947.
10. История армянского народа. Под редак
цией проф. М.Г.Нерсисеяна. Издатель
ство Ереванского Университета, Ереван,
1980.
11. Киракосян, Дж., Западная Армения в
годы Первой Мировой войны. Издатель
ство Ереванского Университета, Ереван,
1971.
12. Маккарти Дж., Маккарти К. Тюрки и ар
мяне. Руководство по армянскому во
просу (Перевод с англ.). Баку, 1992.
13. Мансуров А. Белые пятна истории и пе
рестройка. Баку, 1990.
14. Маркова О. Россия, Закавказье и меж
дународные отношения в XVIII веке.
Москва, «Наука», 1966.
15. Мурадян М.А.Идея армянской госу
дарственности во внешней политики
России
(XVIII-XIX
вв.).
Вестник
РАУ. 1/2003, Ереван.
16. Мустафаев Ровшан. Марши смерти. Ин
ститут «JC Publik Relation Research»
Иерусалим, 2008.
17.0рманиан Малахиа. Армянская церковь.
Ея история, учение, управление внутрен
ний строй, литургия, литература ея на
стоящее. Москва, 1913.
18. Саркисян Е.К. Экспансионистская поли
тика османской империи в Закавказье
накануне и в годы Первой Мировой
войны. Ереван, 1962.
19. Файгл Эрик. Правда о терроре. Баку,
2000
.
20. Шахмалиев Э.М. Об англо-испанских
противоречиях на Переднем Востоке в
80-90-х годах XVI и первой четверти
XVII
bb
. Ученые записки Аз.Гос.Универ
ситета. 1/1958
21.Эзов Г.А. Сношения Петра Великого с
армянским народом.С.Петербург, 1898.
22. http://www.anl.az/down/meqale/
xalqqazeti/2010/aprel/l 17066.htm
Açar sözlər:
erm ənilik,«erməni sindromu», «Mədrəs Birliyi», mxitarçdar, zinvor
■ 3(59)2017 ■
■ 151 ■
Hajar Verdiyeva
Senior Consultant o f Archive o f Political Documents,
Office o f the President o f Azerbaijan Republic, PhD in History
THE “ARMENIAN ISSUE” FROM A HISTORICAL PERSPECTIVE
SUMMARY
The article analyzes how the Armenians and particularly Armenian Grigorian church looked for
the patrons in the West for the establishment o f their own statehood. Their intelligible dream raised
the “Armenian issue”. During the XVIII century, the popular representatives o f the Armenians
came up with the projects on the establishment o f the Armenian statehood neglecting the historical
realities. Consequently, the authors o f these projects grossly distorted the history o f the Armenian
people, turning into falsifiers o f the history, not hiding their essence as a carrier o f violence and
evil. The insurrection o f the Armenians in the late XIX century in Eastern Anatolia and their
criminal activities in the early XX century, and particularly the genocide o f Muslim -Turks during
the World War I unambiguously testify to the bloody nature and essence o f the "Armenian issue".
Key words:
Armenianism, Madras Union, Armenian Syndrome, Mekhitarists, zinvor
■ H.Verdiyeva ■
Хаджар Бердиева
Главный консультант Архива Политических Документов
Управления Делами Президента Азербайджанской Республики,
доктор исторических наук
«АРМЯНСКИЙ ВОПРОС» В ИСТОРИЧЕСКОМ РАКУРСЕ
РЕЗЮМЕ
В статье анализируется как армянство, и в частности армяно-григорианская церковь, с
целью создания своей государственности искали покровителей на Западе. Их интеллиги
бельная мечта образовала «армянский вопрос». Е1а протяжении XVIII века известные пред
ставители армянства выступали проектами по образованию армянской государственности,
при этом не отражая исторические реалии. Следовательно, авторы этих проектов грубо ис
кажали историю армянского народа, превращаясь в фальсификаторов истории, не скрывая
своей сущности как носителя насилия и зла. Инсуррекция армянства в конце XIX века в Вос
точной Анатолии и их преступные действия в начале XX века, и в частности геноцид тур-
ков-мусульман в годы Первой Мировой войны, однозначно свидетельствуют о кровавой
природе и сущности «армянского вопроса».
Ключевые слова:
армянство, «Мадрасская группа» «Армянский синдром», Мхитаристы,
зинвор
•
152 ■
■ İyul - Avqust - Sentyabr ■
Dostları ilə paylaş: |