"
Əsli-Kərəm" Dastanı
Və Alban Mədəniyyəti
Bakı – 2007, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Folklor
İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur
E.İ.Heydərov. «Əsli-Kərəm» dastanı və alban mədəniyyəti,
Bakı, «Səda» nəşriyyatı, 2007, -208 səh. İSBN 5-8066-1334-1
REDAKTORU
•
Nizami C
ƏFƏROV, filologiya elmləri doktoru, professor,
AMEA-nın müxbir üzvü
RƏYÇİLƏR
•
Paşa
ƏFƏNDİYEV, filologiya elmləri doktoru, professor;
•
Seyf
əddin QƏNİYEV, filologiya elmləri doktoru, professor.
I FƏSIL
«ƏSLİ-KƏRƏM» DASTANININ VARİANT FƏRQLƏRİ
VƏ DASTAN HAQDA MÖVCUD BAXIŞLAR
«Əsli-Kərəm» dastanı tədqiqatlarda
Azərbaycan xalqının çoxəsrlik mənəvi mədəniyətinin tərkib
hissələrindən biri folklor, yaxud ağız ədəbiyyatıdır. Müxtəlif
tarixi səbəblərlə əlaqədar olaraq yazılı mənbələrin azlığı
ucbatından qədim tariximizin və mədəniyyətimizin bir sıra
problemləri bu mənbələrdə qaranlıqda olduqları halda şifahi
ədəbiyyatımızın janrları, xüsusi ilə dastanlarımız bu və ya digər
dərəcədə bu tarixi həqiqətləri özlərində saxlamışlar.
Azərbaycan ağız ədəbiyyatında dastanlar mühüm yer tutur.
Dastan haqda tədqiqatçılarımız müxtəlif fikirlər söyləmiş və ağız
ədəbiyyatımızın bu janrını yüksək qiymətləndirmişlər. Bu
baxımdan folklorşünas alim H.İsmayılovun da fikirləri maraq
doğurur. Tipoloji ədəbi hadisə kimi «dastan» IX-XI əsrlərdə
formalaşmışdır.
Məlum olduğu kimi «dastan» sözü hadisə, əhvalat, təsvir, tərif,
tərcümeyi-hal, bəzən də tarix kimi mənalarda işlənmiş, sonralar
isə hekayətnamələr adlandırılmışdır. «Dədə Qorqud Kitabı»nda
bu, məlum olduğu kimi «boy» adlanır. Aşıqlar, onların
dinləyiciləri isə buna «nağıl» adı vermişlər. Aşıq üçün dastan
yaradıcılığı xüsusi əhəmiyyəti olan bir hadisədir. Xalq içərisində
aşığın necə sənətkar olmasını qiymətləndirməkdə onun «dastan
ehtiyatının» xüsusi rolu olmuşdur(15).
Məlumdur ki, dastanların yaradıcıları ozanlar, aşıqlar olmuşlar.
Azərbaycan folklorşünaslığında ozanın aşığa çevrilməsi
problemi, epos-
dastan yaradıcılığı və nəticədə qəhrəmanlıq və
məhəbbət dastanlarının yaranması kifayət qədər araşdırılmışdır.
Bir sıra folklorşünas tədqiqatçılarımız bu barədə müxtəlif fikirlər
söyləmiş və onların hər biri bu məsələni orijinal fikirləri ilə
qabartmağa çalışmışlar. Bu baxımdan ozan-aşıq tandemi
maraqlıdır. Türk eposçuluğunun yaradıcıları olmuş ozanlar türk
xalq
larının çoxəsrlik qəhrəmanlıq tarixini böyük məhəbbətlə
tərənnüm edərək nəsildən-nəslə ötürmüşlər. Eyni ilə Azərbaycan
ozanları da bədii formalarda tariximizin müxtəlif dövrlərini,
xalqımızın qəhrəmanlıq tarixini əks etdirmişlər.
Oğuz qəhrəmanlıq eposunda ozan özü virtuoz ifaçı olmaqla
döyüş havaları və yallı rəqsləri yaratmışdır. Ozan mahir bir
impravizator olub, özünəməxsus yaradıcı tərzdə impravizə
edərək, həm ifa edir, həm oxuyur, həm də oynayırdı. Göründüyü
kimi, o sinkretizmi ilə fərqlənirdi. İncəsənətin bir neçə növünü
özündə cəmləşdirib, onu yüksək professional səviyyədə ifadə
etmiş olan ozan əsl xalq musiqiçisi olmuşdur.
Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, ozan-aşıq ənənəsinin
Azərbaycanda qədim tarixi vardır. V əsr tarixçisi Moisey Xorenli
Naxçıvanın Qolban mahalında (indiki Ordubad rayonunda)
yaşayan midiyalıların mahnılarından türk dilində olan bir misranı
ermənicə yazılışda vermişdir. Məclisdə oxuyan, çalan, oynayanın
«avarsi» adlandırıldığını qeyd etmişdir(16). Bu söz Orxon-
Yenisey abidələrində «əbir» «dövrə vuran» mənasındadır(17).
Çox maraqlıdır ki, bu söz dilimizdə indiyədək «aparıcı», məclisi
idarə edən formasında qalmışdır. Aşıq sözünün yaranmasını
tədqiqatçılarımız müxtəlif cür izah edirlər. Bu sözü ən çox
ərəbcədən dilimizə daxil olan «aşiq», «eşq» sözü ilə bağlayırlar.
Ancaq Ozan –
aşıq sənətinin qədimliyini nəzərə alsaq, bu sözün
ərəb mənbəyindən qaynaqlanmağı bir az şübhəli görünür. Bu
xalqda ozan-
aşıq sənətinin olmaması, bu sənətin türklərə
məxsusluğu bu şübhələri bir qədər də dərinləşdirir. Fikrimizcə,
ozan-
aşıq sözünün etimologiyasını oğuzlarda axtarmaq lazımdır.
XX əsrin əvvəllərində Peterburq Universitetinin professoru
B.A.Turayev yazırdı: E.ə. VII əsrdə şimaldan gələn böyük bir
xalq bütün Asiyanı dəhşətə gətirdi. Müqəddəslər onları Allahın
qəzəbi, dağıdıcı qüvvəsi hesab edirdilər. Bunları tarixi mənbələr
Aşkuz adlandırırdı. Hansı ki, Bibliyada onlar Aşkenaz kimi
xatırlanır. Aşkuzlar burada Skif dövlətini yaratdılar(18). Son
zamanlar aparılan tarixi tədqiqatlar skiflərin türklərə
m
əxsusluğunu sübuta yetirmişdir. Bunu elə skiflərə verilən
Aşkuz adı da onların oğuzkökənli olmasını düşünməyə əsas
verir. Fikrimizcə, bu Aşkuzlar Oğuzların ulu əcdadları idi və
oğuzların saza, sözə olan inamı, məhəbbəti o fikrə gəlməyə əsas
verir ki, Aşıq sözünün etimologiyası Aşkuz ilə bağlı olmuşdur.
Biz belə düşünürük ki, aşıq sənətinin, aşıq şeirinin bu xalqa, yəni
Aşkuzlara və ya oğuzlara məxsusluğu bu sənətin ifaçılarına Aşıq
adı verilməsinə səbəb olmuşdur.
Qədim azərbaycanlılar sözə, söz sənətinə, bu sənətin müxtəlif
çalarlarını üzə çıxardan və onu məharətlə qopuzda ifa edən ozana
böyük hörmət bəsləmişlər. Dədə Qorqud əslində Cənubi
Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda yaşamış oğuzların tarixini
və ictimai həyatını bədii formada dastanlarda əks etdirmiş
ozandır. Ona görə bir sıra tədqiqatçılar doğru olaraq «Dədə
Qorqud» eposunu həm də tarixi mənbə hesab edirlər. Xalqımız
içərisində «haqq aşığı» və «aşıq gördüyünü çağırar» ifadələri
vardır, yəni ozan, aşıq yalnız həqiqəti deyir. Dastanlarda tarixi
həqiqətlərin əks olunması fikri də buna əsaslanır.
«Kitabi-
Dədə Qorqud» dastanlarında Dədə Qorqudun qopuzu da
müqəddəsdir. Məhz Dədə Qorqudun qopuzu, xalqımızın
Dostları ilə paylaş: |