tez başını qaldırıb diqqətlə dinləməyə başlardı: onun dalınca gəlmişlər?
Onumu axtarırlar? Bu zaman sifətində böyük bir təşviş və ikrah hissi
oxunurdu.
Onun mübarizədən və uzun müddət davam edən qorxudan əzab
çəkmiş ruhunu ayna kimi əks etdirən enli sümüklü, həmişə solğun və
bədbəxt ifadəli üzü mənim xoşuma gəlirdi. Üzündə qəribə və xəstə bir
ifadə vardı. Lakin çöhrəsində dərin və səmimi iztirabdan əmələ gələn
incə cizgilər ağıl və mərifətə dəlalət edirdi, gözlərində qaynar bir parıltı
vardı. O, mehriban və xidmət göstərən adam olduğu və Nikitadan başqa
hamı ilə gözəl rəftar etdiyi üçün mənim xoşuma gəlirdi. Xəstələrdən
biri yerə düymə, ya qaşıq salanda, cəld yerindən sıçrayır, yerə düşmüş
şeyi qaldırıb yiyəsinə verirdi. Hər səhər yoldaşlarına “sabahınız xeyir
olsun”, yatanda isə “gecəniz xeyrə qalsın” deyərdi.
Həmişə gərgin vəziyyətdə olmaqdan və üz-gözünü turşutmaqdan
başqa, onun dəliliyi bir də bundan ibarətdi: bəzən axşamlar öz xalatına
bərk-bərk bürünür, bütün bədəni ilə əsir, dişləri bir-birinə dəyir,
çarpayıların arası ilə o küncdən-bu küncə gəzinirdi. Bu zaman o,
titrəmə-qızdırma tutmuş adama oxşayırdı. Gəzərkən birdən-birə
dayandığından və yoldaşlarına baxdığından mühüm bir şey demək
istədiyi anlaşılırdı, lakin yəqin, onu dinləməyəcəklərini və ya
anlamayacaqlarını fikirləşib, səbirsizliklə başını yırğalayır və
gəzinməsində davam edirdi. Amma danışmaq arzusu tezliklə hər cür
mülahizələrə qalib gəlirdi və iradəsini toplayıb odlu-odlu danışmağa
başlayırdı. O, sayıqlayan adam kimi hərarətlə danışırdı, sözləri qarışıq
və çox zaman anlaşılmaz olurdu, lakin gözlərində də, səsində də son
dərəcə gözəl bir ifadə duyulurdu. O, danışanda onu bir dəli, bir insan
kimi tanımağa başlayırsınız. Onun dəlilərə məxsus qızğın nitqini
kağızda əks etdirmək çətin işdir. O, adamların alçaqlığından, haqqı
tapdalayan zülmdən, bir zaman yer üzündə bərpa olacaq gözəl həyatdan,
hər dəqiqə ona zalımların kütlüyünü və amansızlığını andıran pəncərə
barmaqlıqlarından danışırdı. Beləliklə, köhnə, lakin hələ oxunub
qurtarmamış mahnılardan qarışıq, pozuq bir popurri əmələ gəlirdi.
II
On iki-on beş il bundan əvvəl şəhərin baş küçəsində tikilmiş öz
evində Qromov adlı ağır-səngin və varlı bir məmur yaşayırdı. Onun
Sergey və İvan adlı iki oğlu vardı. Sergey dördüncü kurs tələbəsi
olduğu zaman vərəm xəstəliyinə tutulub ölmüşdü; bu ölüm ailəsində
birdən-birə dolu kimi yağan bir sıra bədbəxtliklərin başlanğıcı oldu.
Sergeyin dəfnindən bir həftə sonra qoca atası saxtakarlıq və israf
üstündə məhkəməyə verildi və çox keçmədən həbsxana xəstəxanasında
yatalaqdan öldü. Ev və bütün əmlak müzaidə ilə satıldı və İvan Dmitriç
ailəsi ilə bərabər evsiz qaldılar.
Qabaqlar,
İvan
Dmitriç
atasının
sağlığında
Peterburq
Universitetində oxuyarkən atasından ayda altmış-yetmiş manat xərclik
alardı. İndi isə öz həyatını tamamilə dəyişməyə məcbur olmuşdu. Səhər
tezdən gecə yarısınadək az bir muzdla dərs verməli, ona-buna cürbəcür
ərizə yazmalı olduğu üçün yenə ac-yalavac dolanırdı, çünki
qazandığının hamısını anasına göndərirdi. Nəhayət, İvan Dmitriç belə
ağır yaşayışa davam gətirmədi: ruhdan düşüb xəstələndi və universiteti
atıb evə qayıtdı. Şəhərdə qəza məktəbinə müəllimliyə girdi, lakin
yoldaşları ilə yola getmədiyindən və şagirdlərin xoşuna gəlmədiyindən,
tez bir zamanda müəllimliyi buraxdı. Bir azdan sonra anası da öldü.
İvan Dmitriç altı ayadək işsiz qalıb yavan çörək və su ilə dolanmağa
məcbur oldu, sonra məhkəmə pristavı vəzifəsinə girdi. Xəstəliyinə görə
qulluqdan çıxarılanadək bu vəzifədə qaldı.
O heç vaxt, hətta tələbəlik illərində belə sağlam adama oxşamırdı.
Həmişə rəngi sarı, bədəni arıq idi, tez-tez soyuqlayır, az yeyir, pis
yatırdı. Bircə qədəh çaxırdan başı gicəllənir və özündən gedirdi.
Adamlara böyük meyl göstərirdi, lakin xasiyyətinin tündlüyü və
vasvasılığı üzündən, heç kəslə isinişə bilmirdi, bu səbəbə görə özünə
dost qazanmamışdı. Şəhərlilərə həmişə həqarətlə baxardı, dediyinə görə,
onların kobud nadanlığı və heyvani yaşayışları ona alçaq və mənfur
görünürdü. Tenor səsi ilə ucadan və qızğın danışardı, səsində narazılıq
və qəzəb, yaxud da vəcd və heyrət duyulurdu. Onunla nə barədə
danışırsan-danış, tez söhbəti eyni şeyə çevirərdi: şəhər həyatı adamı
darıxdırır, cəmiyyət ali məqsədlər ardınca getmir, sönük, mənasız bir
həyat sürür, həyatı təcavüzlərlə, qaba əxlaqsızlıqla və ikiüzlülüklə
boyayır, alçaq adamlar tox və üst-başlı olduqları halda, namuslu
adamlarac-yalavac dolanırlar; yeni məktəblər açmaq, düzgün bir
istiqamət götürən yerli qəzet, teatr, qiraətxana və ziyalı qüvvələrin
birliyi lazımdır, cəmiyyət öz vəziyyətini düşünüb dəhşətə gəlməlidir.
İvan Dmitriçin insanlar haqqında mühakimələri çox kəskin və qəti idi; o
bütün bəşəriyyəti namuslu və alçaq adamlara bölürdü; ondan ötrü orta
bir pillə yox idi.
Qadın və məhəbbət haqqında həmişə ehtiras və vəcdlə danışardı,
lakin buna baxmayaraq ömründə bir dəfə də olsun birinə vurulmamışdı.