Mühakimələrinin kəskinliyinə və özünün əsəbiliyinə baxmayaraq,
şəhərdə onu sevir və öz aralarında onu mehribancasına Vanya
adlandırırdılar. Onun fitri nəzakəti, xidmətkarlığı, rəğbətliliyi, əxlaq
təmizliyi, köhnəlmiş sürtuku, xəstə görünüşü və ailə bədbəxtlikləri
adamda gözəl, səmimi və kədərli bir hiss oyadırdı, bir də o, yaxşı təhsil
almış və çox mütaliə etmişdi, şəhərlilərin rəyincə hər şeyi bilirdi və
şəhərdə bir növ səyyar lüğət hesab olunurdu.
Mütaliəyə çox vaxt sərf edərdi. Bir də görürdün ki, klubda oturub
əsəbiliklə saqqalını didişdirir, jurnal və kitabları vərəqləyir. Üzündəki
ifadəsindən anlaşılırdı ki, o, bütün bunları sürətlə oxuyur və
çeynəmədən udur. Mütaliə onun xəstə vərdişlərindən biri idi, çünki
əlinə keçən hər şeyi, hətta keçənilki qəzet və təqvimləri də eyni
acgözlüklə oxuyurdu. Evdə həmişə uzanıb mütaliə edirdi.
III
Bir dəfə payız səhəri, İvan Dmitriç paltosunun yaxalığını qaldırıb,
palçığı şappıldada-şappıldada döngələrdən, həyətlərdən keçərək, icra
vərəqəsi ilə pul almaq üçün bir meşşanın evinə gedirdi. Hər səhər
olduğu kimi indi də ovqatı təlx idi. Döngələrdən birində dörd nəfərdən
ibarət silahlı konvoyla dövrəyə alınmış iki nəfər ayağı qandallı dustağa
rast gəldi. Qabaqlarda İvan Dmitriç dustaqlara tez-tez rast gələr və
həmişə onların halına yanardı, indi isə bu təsadüf ona xüsusi, qəribə bir
təsir bağışladı. Nədənsə, ona elə gəldi ki, birdən onu da bu dustaqlar
kimi qandallayıb, palçıqlı küçə ilə qazamata apara bilərlər. Meşşanın
yanından evə qayıdarkən, poçtun tinində tanış bir polis nəzarətçisinə
rast gəldi, nəzarətçi İvan Dmitriçlə salamlaşdı və küçə ilə bir neçə
addım onunla bərabər getdi, bu hal ona, nədənsə, şübhəli göründü. Evə
gəldikdə bütün günü dustaqlar və silahlı soldatlar fikrindən çıxmadı;
anlaşılmaz bir həyəcan kitab oxumasına və fikrini cəmləşdirməsinə
mane olurdu.Axşam lampa yandırmadı, gecə isə gözünə yuxu getmədi,
hey düşünürdü ki, onu da həmin dustaqlar kimi qandallayıb qazamata
sala bilərlər. Özünü heç bir şeydə müqəssir hesab etmirdi və gələcəkdə
də heç bir kəsi öldürməyəcəyinə, yanğın törətməyəcəyinə, oğurluq
etməyəcəyinə əmin idi, lakin bilmədən, qeyri- ixtiyari cinayət etmək
çətindirmi, böhtan qurbanı olmaq və nəhayət, məhkəmədə səhv etmək
mümkün deyilmi? Qoy heç kəs deməsin ki, mən dilənçi olmayacağam,
ya həbsxanaya düşməyəcəyəm, bunu əsrlər boyu əldə edilmiş xalq
təcrübəsi göstərmişdir. İndi ki, mühakimə üsulunda məhkəmə səhvi
mümkün olan şeydir və bunda təəccüb ediləcək bir şey yoxdur. Özgənin
iztirabına rəsmi, işgüzar bir əlaqə bəsləyən hakim, polis nəfəri, həkim
kimi adamlar, zaman keçdikcə gördüklərinə o qədər adət edirlər ki, bu,
artıq adi vərdiş olur bə onlar istər- istəməz öz müştərilərinə rəsmi əlaqə
bəsləyirlər, həmin adamlar bu cəhətdən həyətarası qoyun və dana kəsən
və tökdükləri qanı görməyən mujikdən heç də fərqlənmirlər. Şəxsiyyətə
rəhmsiz, formal əlaqə bəsləyəndə günahsız adamı bütün əmlakından və
hüquqndan məhrum edərək, özünü katorqa cəzasına məhkum etmək
üçün hakimə yalnız bircə şey lazımdır: vaxt. Bir para formal cəhətlərə
riayət etmək üçün vaxt lazımdır ki, bunun üçün də hakimlərə maaş
verib saxlayırlar, bundan sonra isə hər şey bitdi, getdi. Sonra gəl dəmir
yoldan iki yüz vers uzaqda olan bu kiçik, palçıqlı şəhərdən ədalət və
kömək gözlə! Hər bir zorakılıq cəmiyyət tərəfindən əlverişli bir zərurət
kimi qarşılandıqda və hər bir mərhəmət, şəfqət aktı, məsələn, bəraət
hökmü cəmiyyətdə bir sıra narazılıq və intiqam hisslərinə səbəb
olduqda, ədalət haqqında düşünmək gülünc olmazdımı?
Səhər İvan Dmitriç yuxudan dəhşət içində ayıldı, alnını soyuq tər
basmışdı, artıq hər dəqiqə həbs edilə biləcəyinə əmin olduğu halda,
yerindən qalxdı. Dünənki ağır fikirlər indiyədək onu tərk etmirdisə,
demək, bunlarda azacıq da olsa həqiqət vardır, - deyə düşünürdü. Bu
fikirlər adamın beyninə səbəbsiz girməzdi ki!
Bir qaradovoy tələsmədən pəncərənin qabağından keçdi: bu əbəs
deyildi. Budur, iki nəfər adam da səssiz-səmirsiz evin yanında durdu.
Bunlar niyə danışmırlar?
İvan Dmitriçdən ötrü əzablı gündüzlər və gecələr başlandı.
Pəncərənin qabağından keçən və həyətə girən adamların hamısı ona
casus və polis xəfiyyəsi kimi görünürdü. Günorta çağı adətən ispravnik
öz qoşaatlı faytonunda küçədən keçirdi; o, şəhəryanı malikanəsindən
polis idarəsinə gedirdi, lakin İvan Dmitriçə hər dəfə elə gəlirdi ki, o çox
yeyin gedir və üzündə də xüsusi bir ifadə var: yəqin şəhərdə mühüm bir
caninin zühur etdiyini bildirməyə tələsir.
İvan Dmitriç hər dəfə qapının zəngi çalınanda və ya darvaza
döyüləndə diksinir və sahibəsinin yanında təzə bir adam görəndə
qorxudan rəngi qaçırdı, polis nəfərinə və jandarmlara rast gələndə
gülümsəyir və laqeyd olduğunu göstərmək üçün fit çalırdı. O hər dəqiqə
həbs edilə biləcəyini gözünün altına aldığı üçün gecələr yatmırdı, lakin
ev sahibəsinə özünü yatmış göstərmək üçün ucadan xoruldayırdı və
köksünü ötürürdü, axı yatmamışsa, demək vicdan əzabı çəkir, bu isə
şübhə oyada bilər! Faktlar və sağlam məntiq onu inandırırdı ki, bütün