[]

190 

 

Sonra 1894-95 illərdə doğulmuş və islam d ininə  mənsub gənclərin  xid mətə çağırılması barədə qərar qəbul edildi.  Çağırış - 

səfərbərlik  işinin təşkili, bu sahədə mövcud olan əyintilərin qarşısının alınması üçün Daxili İşlər  Na zirliyinin sərəncamına 5 

min  rubl  vəsait  ayrıldı.  Hö ku mətin  qərarı  ilə  Yelizavetpol  ə xzi-əsgər  (əsgərliyə  çağırış  və  ya  hərbi  çağırış)  idarəsi 

Azərbaycan ə xzi-əsgər idarəsi adlandırıld ı və bütün ölkə üzrə çağırış işinin təşkili bu idarədə cə mləşdirild i. 

Ordu quruculuğunun ilkin  mərhələsi  S.Şau myanın  başçılıq etdiyi Bakı Ko missarlığı daşnak-bolşevik hərbi qüvvə-

lərinin  Gəncə  istiqamətində  fəa l  döyüş  əməliyyatlarına  başlaması  ilə  bir  va xta  düşdüyündən  ciddi  çətinliklərlə  qarşılaşdı. 

Çünki yeni qoşun hissələrinin formalaşdırılması, çağırış və təchizat işlərin in yaxşılaşdırılması gərgin  döyüşlərin aparılması ilə 

eyni vaxta düşmüşdü. Buna görə də Nuru paşanın başçılıq etdiy i türk hərbi qüvvələri A zərbaycanı tərk edəndə Cü mhuriyyət 

ordusu zəruri döyüş hazırlığ ı səviyyəsinə ma lik deyildi. 

Ordu quruculuğunu gücləndirmək  məqsədilə  1918  il noyabrın  1  -də  Hərbi  Nazirliyin  yenidən bərpa edilməsi qə-

rara alındı. Hökumətin qarşısında duran tarixi vəzifələrin həllində bu struktura ço x böyük əhəmiyyət verild iyi üçün ilk vaxtlar 

ona rəhbərliy i Na zirlər Şurasın ın sədri F.x.Xoyski öz ü zərinə götürdü. Na zir müavin i is ə ta m a rtilleriya generalı Sə məd  bəy 

Mehmandarov  təyin  edildi  və   nazirliyin  forma laşdırılması  ona  tapşırıldı.  Ordu  quruculuğu  prosesin ə  rəhbərlik  edəcək 

mə rkə zi hərb i idarəet mə orqanla rın ın təşkilinə başlandı. Qısa müddət ərzində Hərbi Nazirliyin aparatı yaradıld ı. Noyabrın 15-

də ordunun Ümu mi qərargahın ın təsis edilməsi barədə S.Meh mandarovun müvafiq ə mri imzalandı. 

Mudros  barışığının  (1918)  şərtlərinə  görə  müttəfiq  dövlətlər  ad ından  Bakıya  göndərilən  ing ilis  qüvvələrinin  

ko mandanı general To mson hələ Azərbaycana gəlməmiş türk qoşunları  kimi, Azərbaycan qoşunlarının da 1918  il noyabrın 

17-dək  Ba kıdan  çıxarılmasını  tə ləb  etdi.  Çünki  To mson,  öz  ölkəsinin  xarici  siyasətinə  uyğun  olaraq,  Bakın ı  istər  iqtisadi 

baxımdan,  istərsə  də hərbi-siyasi  baxımdan  mühüm  strateji  mərkəz  sayırdı  və  ona  nəzarəti  tamamilə  ö z  əlində  saxlamaq  

istəyirdi. O, müstəqil Azə rbaycan Höku mətin i tanımaq istəmədiy i kimi, onun nəzarəti alt ında olan hərb i qüvvələrə də  etibar 

etmird i.  Ona  görə  1918  il  noyabrın  22-də  Hərbi  Nazirlik  Gəncəyə  köçürüldü.  İngilis  ko mandanlığı  nazirliy in  Bakıdan 

kənarda fəa liyyət göstərməsinə etira z et mird i. 

1918  il noyabrın  27-dən dekabrın  3-dək  Gəncə və Ağdam ətrafındakı hərb i h issələrə səfər edən  S.Meh mandarov 

şahidi olduğu nöqsanları ü mu miləşdirərək, xüsusi əmrlə hissə komandirlərindən onların aradan qald ırılmasını tələb etdi. 

1918 ilin sonu - 1919 ilin  əvvəllə rində Hərbi Nazirliyin  rəhbərliyində və strukturunda qismən dəyişiklik ed ild i. Na -

zirlər  Şurasının 25 dekabr  1918 il tarixli qərarı  ilə ta m art ille riya generalı Sə məd bəy Mehmandarov hərbi nazir,  29 dekabr 

1918 il tarixli qərarı ilə isə general-leytenant Əlağa Şıxlinski hərb i nazirin müav ini təyin ed ild i. 

Ordu quruculuğunda müsbət dəyişikliklər baş verdikcə  mövcud idarəetmə strukturları da təkmilləşdirilirdi.  Hərb i 

nazirin  1918  il  31  dekabr  tarixli  40  saylı  əmrilə  Ümu mi  qərargahın  tərkibindəki  topçu  şöbəsinin  əsasında  Topçu  idarəsi 

yaradıldı.  İdarə texn iki və təftiş bölmələrindən ibarət  idi. Texn iki bölmə Azərbaycan ordusunun bütün nizami h issələrinin  

topçu  texnikası,  sursat  və  ləvazimatla  təchiz  o lunması,  bütünlükdə,  topçu  əmlakın ın  mühafizəsi  ilə  məşğul  olmalı,  bunun 

üçün lazımi metodiki göstərişləri hazırlamalı, təftiş bölməsi isə topçu hissələrinin döyüş hazırlığ ı ilə məşğul olmalı və bunun 

üçün zəruri olan təlimatları, həmçinin metodiki sənədləri hazırlamalı idi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

191 

 

Bir qədər sonra Ümu mi qərargahın tərkibindəki  İstehkamat şöbəsi də 

İstehkamat idarəsinə çevrildi. 

Nazirliyin   rəhbərliyi  hərbi  xid mət in  təşkilinin  hüquqi  əsasda 

nizamlan masına  xüsusi diqqət yetirird i. Azərbaycan ordusunun qanunvericilik 

bazasını  qısa  müddətdə  yaratmaq  mü mkün  olmadığ ı  üçün,  hərbi  nazirin  1919 

ilin  əvvəlində  imzaladığ ı  ə mrlə   keç miş  Rusiya  imperiyasında  1917  il  yanvar 

ayının  1-dək  qəbul  edilmiş  hərbi  qanunvericilik  aktları,  müvəqqəti  olaraq, 

qüvvədə saxlanıldı. Bura hərbi n izamnamələr, döyüş təlimatları, hərbi xid mətin  

bütün  sahələrini  tən zimləyən  sənədlər,  səfərbərlik,  hərbi  məhkəmə  işlərinin  

aparılması  ü zrə  təlimatlar  və  s.  daxil  idi.  Lakin   bu  qanunvericilik  aktlarının  

Azərbaycanın  müstəqilliyi,  milli  orduda  xid mət in  bu  və  ya  digər  tələbləri  ilə  

uyğun gəlməyən cəhətləri ləğv edilir, həmin  məqamlar təkmilləşdirilir və ya yenisi ilə əvəz o lunurdu. Həmin qanunvericilik 

aktlarına uyğun olaraq, Rusiya ordusunda tətbiq edilən  hərbi rütbələr o lduğu kimi, hərbi rütbələrin  fərq lən mə nişanları o lan 

poqonlar  isə  təkmilləşdirilə rək  Azə rbaycan  ordusunda  istinad  edilməyə  başlandı.  Əsgər  heyəti  üçün  çavuş  və  baş  çavuş 

rütbələri  tətbiq  edildi.  Zabit  rütbələri  isə  aşağıdakı  kimi  idi:  praporşik,  podporuçik,  poruçik,  ştabs-kapitan,  kapitan 

podpolkovnik, polkovnik, general-mayor, general-leytenant, tam general. Süvari qoşunlarında tətbiq edilən rütbələr qis mən 

fərqli  idi  -  praporşik,  kornet,  poruçik,  ştabs -kapitan,  rotmistr,  podpolkovnik,  polkovnik,  general-mayor,  general  leytenant, 

tam genara l. 

Rütbələrin  fərqlən mə  n işanları  o lan  poqonlar  da  Rusiya  ordusunda  istifadə  olunan  poqonlar  id i.  Ancaq  həmin  

pcqonların üzə rində "Azərbaycan" sözü yazılmışdı. Hə rbi nazirin 1918 il 27 dekabr tarixli 34 saylı ə mri ilə hərbi qulluqçular 

arasında salamlaş manın A zərbaycan dilində və azərbaycanlıların  salamlaşma ənənələrinə uyğun aparılması təmin  olundu.

 

Azərbaycan  dili  orduda  da  dövlət  dili  kimi  qəbul  edildi.  Qeyri-azə rbaycanlı  zab itlərdən  bir  ay  müddətində,  heç 

olmasa, ko manda sözlə rin in a zərbaycanca qarşılıq larını öyrənmə k və əsgərlə rə A zərbaycan dilində ko manda vermə k tə ləb 

olunurdu. Bu tələbi yerinə yetirə b ilməyən zabit lər dərhal ordudan xaric ed ilməli  idilər. Azə rbaycan dilin in öyrənilməsi və 

savadsızlığın  ləğvi  üçün  orduda  müvafiq  kurslar  yaradıldı  və  həmin  kursların   aparılmasına  təcrübəli  mütəxəssislər  cəlb 

olundu. Hərbi qulluqçularim geyim formasında  milli üsluba uyğun dəyişikliklər ed ild i.  Bununla əlaqədar yaradılan  xüsusi 

ko missiyaya general-leytenant Əlağa Şıxlinski sədrlik edirdi.  Ko missiyanm hazırladığ ı geyim forması 1919  il yanvarın 11-

dən rəsmiləşdirild i. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---