[]

200 

 

 

 

---

201 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

buradakı  İran  konsulluğuna  təqdim  etmiş,  İran  konsulu  isə  bu  sənədi  zərfə  qoyub  geri  qaytarmış,  ona  əlavə  olun-muş 

vərəqdə bildirmişdi ki, o, Azə rbaycan adında dövlətin müstəqilliy ini tanımır. 

1918  ilin   yazında  Os manlı  qoşunlarının  Cənubi  Azərbaycana  da xil  olmasından  sonra  Şimali  Azə rbaycan  təbə-

ələrinin  mənafeyini  qoramaq   məqsədilə  Təbrizdə  Azərbaycan  konsulluğu  fəaliyyətə  başladı.  Konsulluğa  ilk  dövrdə 

Teymur bəy Məlik-Aslanov, sonra  Yusif Ziya və  Rauf bəy başçılıq et mişdilər.  Türk qoşunlarının  1918  ilin noyabrında 

Cənubi Azə rbaycanı tərk et məsindən sonra İran höku məti bu konsulluğu bağladı. 

İranla  ilk diplo matik  münasibətlər 1919  ilin  martında Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyətinin Tehrana  fövqəladə mis-

siya  göndərməsi  ilə  quruldu.  İs mayıl  xan  Ziyad xan ın  (Ziyad xanov)  başçılıq  etdiy i  bu  missiya  şah  hökuməti  ilə  İran ın 

Bakıda  və  Gəncədə,  A zərbaycanın  isə  Tehran,  Təbriz,  Rəşt  və  Məşhəddə  diplomatik  nü mayəndəliklər  açmaq  təklifini 

mü zakirə etdi.  1919  il  iyulun  16-da Azərbaycan Höku məti İranda diplo matik nü mayəndəlik təsis etmək haqqında qərar 

çıxardı.  Azərbaycan  xarici  işlər  nazirin in  müavin i  Adil  xan  Ziyad xan  isə  nü mayəndəliyin  başçısı  təyin  o lundu.  Azər-

baycanın  diplomatik  nümayəndəsi  Tehranda şah və  hökumət  üzvləri  tərəfindən  hörmətlə  qəbul  edild i.  Şah  Azərbaycan 

Xalq  Cü mhuriyyətin in  Təbrizdə  və  digər  şəhərlərdə  daimi  rəs mi  nü mayəndəliklərinin  açılmasına  razılıq  verd i.  1920  il 

fevralın  4-də  Ənzəlidə  Azərbaycanın  vitse-konsulluğu  yaradıldı.  1920  il  aprelin  1-dən  isə  Azərbaycan  Xalq 

Cü mhuriyyətinin   Təbrizdə  baş  konsulluğu,  Rəştdə  konsulluğu,  Məşhəddə  vitse-konsulluğu,  Əhər  və  Xoy  şəhərlərində 

konsul agentlikləri təsis edildi. 

Azərbaycanın  diplo mat ik  nümayəndəliy i  iki  ölkə  arasında  ticarət  ə laqələ rin in  in kişaf  etdirilməsi,  iqtisadiyyat, 

nəqliyyat və digər sahələrdə  müqavilə lər bağlan ması üçün danışıqla ra başladı. A.Ziyad xan  İranda yaşayan azərbaycan-

lıların  mədəni-maarif  işlərinə  xüsusi diqqət yetirirdi. O, 1920  ilin əvvəlində Azərbaycan  xarici  işlər nazirinə ünvanladığı 

mə ktubda  diplo matik  nü mayəndəliyin  xeyriyyə  cəmiyyəti  və  Azə rbaycan  türkcəsini  öyrədən  cəmiyyət  yaratdığını,  dul 

qadınlara və yetimlərə yardım göstərmək, türk d ilində  məktəb açmaq, türkcə qəzet nəşr etmək və sair  işlər görə b ilmək 

üçün maddi vəsaitə ehtiyacı olduğunu bildirmişdi. A.Ziyad xanov  Naxçıvandan didərgin düşənlərə yard ım göstərilməsi, 

İran ermən ilərinin Naxçıvana hücumunun qarşısının alın ması istiqamətində də fəal iş aparırd ı. 

İrandakı  Azərbaycan  nümayəndəliy i  ölkədə  baş  verən  ictimai-siyasi  proseslər,  İrandakı  azərbaycanlıların  vəziy -

yəti, onların Azə rbaycan Cü mhuriyyətinə  münasibətləri haqqında Ba kıya  müntə zə m  məlu mat göndərirdi. A.Ziyadxanov 

1920 ilin martında xarici işlər nazirinə məktubunda yazırdı: "İran A zərbaycanında İrandan ayrılmaq  və Azərbaycan Xalq 

Cü mhuriyyətinə  b irləşmək  istiqamətində...  təbliğat  gedir.  Azərbaycan...  bu  hadisələrdən  ö z  maraq ları  xeyrinə  istifadə 

etmə lid ir". Aprelin 11-də göndərilən mə ktubda isə bildirilirdi: "İran sürünür; ...keç miş ə zə mətdən əsər-əla mət  qalmay ıb... 

Farsların bizim respublikaya münasibəti o qədər də yaxşı deyil, İran A zərbaycanı türkləri isə əksinə, b izə qardaşcasına və 

dostcasına  münasibət  bəsləyirlər.  İran  A zərbaycanı...  müstəqilliyə  və  Farsistandan  ayrılmağa  can  atır".  Aprelin  12-də 

göndərilən  məktubda  Cənubi  Azərbaycanda  inqilab i  əhvali-ruhiyyənin  gücləndiyi  daha  aydın   qeyd  edilirdi:  "İran 

azərbaycanlıları açıq de- 

---

202 

 

yirlər ki, A zərbaycan azərbaycanlıla r üçündür, ...nə va xta  qədər Tehrandan göndərilən fars hakimlərini do landıracağıq". 

Azərbaycan  diplo matik  nümayəndəsinin  bu  mə lu matları  elə   hə min   dövrdə  Təbrizdə  Şey x  Məhə mməd   Xiyaba-

ninin  rəhbərliyi  a ltında  milli-de mokrat ik,  azad lıq   mübarizəsinin  başlan ması,  Azə rbaycanın  cənubunda  "Azadıstan" 

adlandırılan  milli  dövlətin  yaradılması  ilə  təsdiqləndi.  A zərbaycanın  şimalı  ilə  cənubunun  birləşməsi  üçün  real  imkan 

yarandı.  Lakin   bir  neçə  gün  sonra  Şimali  A zərbaycanın  Sovet  Rusiyası  tərəfindən  işğalı,  daha  sonra  isə  Xiyabani 

hərəkatının  qan  içərisində  boğulması  bu  imkanın   reallaşdırılmasının  qarşısın ı  a ldı.  Azə rbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin 

İranla diplo matik əlaqə yaratması,  müvəqqəti də olsa,  iki ölkə arasında normal qonşuluq münasibətlərin in qurulmasına, 

bölgədə əminamanlığın bərqərar edilməsinə səbəb oldu. 

 

Əd:.

  Aзepбaйджанская  Демократиская    Pecnублика  (1918-1920),  Внешняя  политика (документы  и  материалы),  Б.,  1998;  

Nəsibzadə N., Azərbaycanın xarici siyasəti (1918-1920), B., 1996; Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasib ətlər sistemində (1918-

1920-ci illər), B., 1993. 

 

AZƏRBAYCANIN ĠS TĠQLALĠYYƏTĠ HAQQINDA TELEQRAM - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Nazirlər 

Şurasının sədri Fətəli  xan Xoyskin in Azərbaycanın istiqlaliyyətinin elan o lunması barədə  1918  il  mayın  30-da dünyanın 

əsas siyasi  mərkəzlərinə  (İstanbul,  Berlin,  Vyana,  Paris,  London,  Ro ma,  Vaşinqton,  Sofiya,  Bu xarest,  Tehran,  Madrid, 

Haaqa, Moskva, Stokholm,  Kiyev,  Kristianiya (Oslo),  Kopenhagen, Tokio)  radioteleqrafla gönd ərdiyi  məlu mat,  mühüm 

tarixi sənəd. 

Sənəddə bildirilirdi ki, Gü rcüstanın ittifaqdan çıxması ilə  Zaqafqaziya Federativ Respublikası dağılmış,  A zərbaycan 

Milli  Şurası  1918  il  may ın  28-də  Azərbaycanın  müstəqilliyi  haqqında  İstiqlal  bəyannaməsi  qəbul  etmişdir.  Teleqramın  

göndərildiyi  dövlətlərin  xarici  işlər  nazirlərindən  xahiş  olunurdu  ki,  bu  barədə  öz  höku mətlərin i  məlu matlandırsınlar. 

Hə min  məlu matda  Höku mət in  müvəqqəti  olaraq  Ye lizavetpolda  (Gəncə)  yerləşdiyi  göstərilird i.  Bu  məlu mat ı  Tiflisdən 

xarici ölkə paytaxtlarına çatdırmaq çətin olduğundan, Fətəli xan Xoyski teleqramın rus və fransız d illərində mətnin i b irbaşa 

radio vasitəsilə İstanbula çatdırmaq və oradan dünyaya yaymaq üçün Batumda olan Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti  xa ric i 

işlər naziri Məmməd Həsən Hacınskiyə göndərmişdi. 

 

Əd.: 

Aзepбaйджанская  Демократическая    Pecnублика  (1918-1920),  Внешняя  политика,  Б.,  1998;  Aзepбaйджанская 

Pecnублика. Документы и материалы (1918-1920 гг.) Б., 1998; Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq  münasibətlər sistemində (1918-

1920-ci illər), B., 1993. 

 

AZƏRBAYCANIN  KRIMDA  DĠPLOMATĠK  NÜMAYƏNDƏLĠYĠ  –  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin 

Krım  höku məti  və  qardaş  Krım  türkləri  (tatarları)  ilə  əlaqə  saxlamaq  üçün  təsis  etdiyi  elçilik.  Krım  höku məti  1918  il 

İyunun  25-də  Simferopolda  yaradılmışdı.  Baş  naziri  general-leytenant  Məmməd  bəy  Sulkeviç,  xarici  işlər  naziri  Cəfər 

əfəndi Sey id Əh məd idi. A zərbaycan Höku məti 1918 il o ktyabrın 23-də Krım türklərini və bölgədə yaşayan digər xalqları 

təmsil edən bu höku mət  yanında dip lo matik nü mayəndəlik təsis etməyi qəra ra a ldı. 1918 il noyabrın 1-dən A zərbaycanın 

Ukraynadakı dip lo matik nümayəndəsi Mir  Yusif  Vəzirova (Çəmən zəminli) Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyətini  Krımda da 

təmsil et mə k tapşırıld ı. Öz növbəsində, Krım höku mət i də qarşılıqlı ə laqələ r yarat maq, Qa ra dəniz hövzəsi,  xüsusən də 

limanları  ilə bağlı razılaşdırılmış siyasət məsələlərini  mü zakirə etmək üçün öz nü mayəndəsiƏli Aleksandroviçi  1918  il 

noyabrm əvvəlində Azə rbaycana göndərdi 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

. 

---