[]

263 

 

ko mandanlığı tərəfindən lazımi tədbirlər görüldü. Təchizat və təminat işlərin in aparılması ilə bərabər, 5 avqust döyüşündən 

sonra hissə və bölmə lərdə yaran mış ağır  mənəvi-psixo loji duru m a radan qaldırıld ı. Xa lqın   milli  ma raq və  mənafeyindən 

irə li gələn son dərəcə gərəkli b ir vəzifən in həyata keçirilməsinin, yəni  Bakının a zad edilməsinin vacibliyi hərbi hissələrin  

şəxsi  heyətinin,  könüllü  dəstələrin  üzv lərinin  əzmində  və  iradəsində  öz  əksini  tapdı.  Əsgər  və  zabitlərin  döyüş  ruhunun 

qaldırılması üçün hərbi hissələrin şəxsi heyətinə ünvanlanmış xüsusi bir mü raciət də qəbul edilmişdi. 

Bakıətrafı  kəndlərin əhalisi şəhərin azad ed ilməsinə səfərbər o lundu.Bu  kəndlərin silah tuta bilən  sakinləri Maş-

tağa  dəstəsində,  digər  könüllü  dəstələrdə,  süvarı  bölmələrində  birləşdilər,  Bakının  şimal-şərqi  boyunca  uzanan  döyüş 

xəttində mövqe tutdular. 

Qafqaz İsla m  Ordusu komandanlığı  Bakının azad olun ması üçün daha çevik taktikanı nə zərdən keçirməyə başladı. 

Qurd  qapısı  istiqaməti  əsas  zərbə  istiqaməti  kimi  saxlansa  da,  əməliyyatın  şəhərətrafı  dairəvi  xətt  üzrə  aparılması 

məqsədəuyğun sayıldı.  Bakının  azad o lunması ə məliyyatına hazırlıq  istiqamət ində Abşeron yarımadasının bir sıra  strateji 

əhəmiyyətli  məntəqələrinin  ələ  keçirilməsi üçün  mövqe döyüşləri  keçirild i. On ların ən  əhəmiyyətlilərindən b iri  Binəqədi 

döyüşü  idi.  1918  il  avqustun son  günlərində  keçirilən  bu  döyüşün  uğurla  başa  çatdırılması  Nuru  paşaya  "Sentrokaspi" -

ingilis qüvvələrinin əhatə zo lağını daha da daraltmaq  imkan ı verdi. Məh z bu  döyüşdən sonra Bakıdakı ingilis qüvvələrinin  

ko mandanı  general  Denstervill  1918  il  sentyabrın  1-də  Qafqaz  İslam  Ordusu  qüvvələrinə  müqavimət  göstərilməsinin  

mü mkünsüzlüyünü etiraf etdi. 

Bakın ın azad o lunması üçün keçirilən həlledici hücumun p lanı Nuru paşa tərəfindən hazırlan mışdı. Hücu ma lazımi 

hazırlıq  işləri  başa  çatdıqdan  sonra  Nuru  paşa,  türk  ordusu  Şərq  qrupunun  komandanı  Xəlil  paşa,  Əlahiddə  Azərbaycan 

korpusunun  komandanı  Əliağa  Şıxlinski  və  digər  yüksək  rütbəli  zabitlər  Bakı  ətrafına  gəld ilər.  Qafqaz  İslam  Ordusu 

ko mandanlığın ın  qərargahı  Gü zdəkdə,  5-ci  Qafqaz  firqəsinin  qərargahı  Qobuda,  15-ci  türk  firqəsinin  qərargahı  isə 

Masazırda yerləşdirilmişdi.  Hücum planına əsasən 5-ci firqə Qurd qapısı  - Xırdalan  xətii arasında, 15-ci  firqə isə  Biləcəri 

istiqamət indən  başlayaraq  Zığ  burnuna  qədər  olan  əra zidə  yerləşdirilmişdi.  Əlahiddə  A zərbaycan  korpusuna  daxil  olan  

milli  hərbi  h issələr  və  könüllü   Azə rbaycan  dəstələri  də   bu  firqələrin  ə məliyyat  tabeliyinə  verilmişdi.  4-cü  Azərbaycan 

piyada alayı, süvari və topçu bölmələri 5-ci firqənin hücum sahəsində iştirak edirdilər. A zərbaycan milli qüvvələrinin süvari 

alayları,  Maştağa  dəstəsi  və  digər  könüllü  dəstələr  isə  15-ci  firqə  ko mandanlığ ının  əməliyyat  tabeliy inə  verilmişdi. 

Biləcə ridən  başlayaraq,  Zığ  burnuna  qədər  olan  dövrələ mə  xətt  boyunca,  əsasən,  Azərbaycanın  milli  qüvvələri 

döyüşürdülər. Ümu mi hücum plan ma əsasən, 15-ci  firqənin əməliyyat sahəsində yerləşdirilmiş türk-Azərbaycan qüvvələri 

qarşı tərəfin qüvvələrini parça- 

---

264 

 

lamaqla Qurd  qapısı  istiqamətindən hücuma keçən h issələrin sürətlə  Bakıya girməsinə  zəmin yaratmalı  idilər. Sentyabrın  

13-də a xşa m Nuru paşa tərəfindən imza lanan həlledic i hücum ə mrinə əsasən, türk hərb i hissələrin in 9-cu, 10-cu, 13-cü, 56-

cı p iyada alay ları və  topçu bölmələ ri Qurd qapısı istiqamətində qəra r tutmuşdular. Əmrə  əsasən, 9-cu və 56-c ı a layla r gece  

başlanacaq  hücumla  atəş  açmadan  "Sentrokaspi" və  ingilis  qüvvələrinin  ilk  müdafiə  xəttini  ələ  keçirməli,  sonra  hücumu 

davam  etdirə rək,  qarşı  tərə fin  ikinci  müdafiə  xəttini  də  nəza rət  alt ına  alma lı,  yalnız  bundan  sonra  ələ  keç irdikləri 

mövqelərdə möhkəmlən məklə, səhərin açılmasın ı gözləməli idilər. Arxada qalan alayların  və topçu bölmələrinin yetiş məsi 

ilə  Bakıya doğru hücum davam etdirilmə li id i. 

Qafqa z İsla m Ordusu qüvvələri sentyabrın 14-nə keçən gecə başlanan hücumla qarşıya qoyulan vəzifələri uğurla  

yerinə yetird ilə r. "Sentrokaspi"-ingilis qüvvələrin in son dərəcə güclü müqavimətinə ba xmayaraq, h iss ə və bölmə lərin çevik 

və sürətli fəa liyyəti, əsgər və zabit lərin, habelə A zərbaycan könüllülərinin mərd lik və ə zmkarlıqla  döyüşməsi, Nuru paşanın 

əməliyyatı  məharətlə  idarə etməsi, o rdunun ehtiyatda saxlanılan  106-cı və  107-ci alay larının vaxtında və yerində döyüşə 

qatılması  qarşı  tərəfin  bütün  ümidlərin i  puça  çıxardı.  Sentyabrın  14-də  "Sentrokaspi"-ingilis  qüvvələrinə  ağır  zərbə 

endirildi.  Elə  hə min  günün  a xşamı  ingilis  qüvvələri  Ba kın ı  tərk  etdilər.  Sentyabrın  15-də  isə  döyüşlər  o  qədər  də  uzun 

sürmədi.  Bakın ı  nəzarətdə  saxlamağa  çalışan  qüvvələr  xarici  ölkələrin  konsulluqların ın  nümayəndələrinin  iştirakı  ilə 

aparılan  danışıqlarda şəhəri təhvil verməyə razı olduqlarını bildirməyə məcbur oldular. Bununla da, Bakın ın azad olun ması 

üçün  türk-Azərbaycan  qüvvələrinin  Bakının  azad  olun ması  üçün  apardıqları  iki  günlük  əməliyyat  parlaq  qələbə  ilə  başa 

çatdırıldı. Sentyabrın 16-da qələbə münasibətilə türk-A zərbaycan hərbi hissələrin in Bakı ətrafında paradı keçirildi. Paradda 

Xəlil paşa, Nuru paşa, Əlağa Şıxlinski, polkovnik  Həbib bəy Səlimov, Azərbaycan Parla mentinin və Höku mət inin üzvlə ri, 

bu qələbəni sevinc və ruh yüksəkliyi ilə qarşılayan Ba kı və ətraf kəndlə rin sakinlə ri iştira k ed irdilər. 

Paraddan sonra adları çəkilən şəxslər,  Höku mət  rəsmiləri qoşun bölmələrin in  müşayiəti  ilə  Bakıya daxil o ldular. 

Müstəqil  Azərbaycan  dövlətinin  yeni  paytaxtına  çevrilmiş  Bakın ın  azad  edilməsi  ilə  bağlı  Höku mətin  başçısı  Fətəli  xan  

Xoyski ö z  minnətdarlığın ı və təbrikini  Nuru paşaya bu sözlərlə bildimıişdi: "...Komandanız altında bulunan cəsur türk  

əsgərlərimiz  tərəfindən  Azərbaycanın  baş  kəndi  olan  Bakının  düşməndən  təmizlənməsi  münasibətilə  millətim,  zati-

həmiyyəti-pərvəranələrinizə və dünyanın ən cəsur və soylu əsgəri olan türk oğullarına minnətdar olduğunu ərz etməklə 

iftixar edərim ". 

 

Əd.: 

Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; Süleymanov M , Azərbaycan ordusu (1918-1920), B., 1998; yenə onun., Qafqaz 

İslam  Ordusu  və  Azərbaycan,  B.,  1999;  Yüccer  N.,  Birinci  dünya  savaşında  Osmanlı  ordusunun  Azerbaycan  və  Dağıstan  harekatı, 

Ankara, 1996. 

 

BAKININ QIRMIZI ORDU  TƏ RƏ FĠNDƏ N  Ġġ ĞALI  - Sovet Rusiyasının Ba kını ələ  keçirmə k və Azə rbaycan 

Xalq  Cü mhuriyyətini devirib bütün Şimali A zərbaycanı işğal etmək məqsədilə həyata keçird iyi təcavüzkar hərb i əməliyyat 

(ba x Bak ı əməliyyatı (1920)). 

BAKININ  MÜDAFĠƏ  SĠS TEMĠ  -  1919  ilin  yayında  Denikin  

qoşunlarının  təcavüzü  təhlü kəsinə  qarşı  Bakı  şəhərinin   qurudan  və 

dənizdən müdafiəsin in təşkili üçün həyata keçirilmiş hərb i tədbirlər sistemi. 

Bakı istehkamçılar hissəsinin rəhbərliy i altında aparılırdı. Bakı ətrafında 14 

müdafiə  mövqeyi  yaradılmışdı.  Onlardan  ilk  yeddisi  Abşeron 

yarımadasının  müdafiə  xətti boyunca qurulmuşdu. Bakının  müdafiəsi üçün 

Biləcə ri,  Böyükşor  -  Ra zin  dağı  və  Əh mədli  yüksəkliy indən  keçən  xətt  

boyunca qurulmuş mövqelər Abşeron yarımadasının  müdafiə  mövqelərinin  

davamı  kimi  nö mrələn mişdi.  8-ci  dayaq  qrupu  Biləcəridə,  9-cu  qrup  

Dərnəgüldə,  10-cu  Keşlədə,  11-c i  Güvüldağda,  12-ci  Əh mədlidə,  13-cü  

Sultan  (Zığ)  burnunda,  14-cü  isə  Nargin  adasında  yerləşdirilmişdi.  Bu  

qrupların  hər  biri  üçün  2  piyada  bölüyü,  8  ədəd  pulemyot  və  2  ədəd  top 

ayrılmışdı.  Dayaq  qrupları  üçün  s əngərlər  qazılmış,  onların  arasında 

əlaqələr  yaradılmış,  atəş  mövqeləri  düzəld ilmiş  və  ətrafında  tikanlı 

mə ftillərdən  maneələ r qurulmuşdu.  Bakı ətrafının  müdafiə   xəttin in ü mu mi 

uzunluğu 40 verstə qədər idi. 

Bakın ın  dənizdən  müdafiəsinin  təşkili  üçün  aşağıdakı  tədbirlər  

həyata  keçirilird i:  1)  dənizdən  Bakıya  girəcək  marşrutlann  müşahidəsi;  2) 

Bakı hüdudlarının dənizdən qorunması üçün artilleriya müdafiəsinin təşkili; 

3)  Bakı  bu xtasında  dəniz  polisinin  yaradılması.  Xəzərdəki  hərbi  gəmilər 

ingilislər  tərə findən  alınaraq  Denikinin  tabeliy inə  verildiy i  üçün  Bakının  

dənizdən müdafiəsi yu xa rıdakı təd- 

---