48
lər və xəbərdarlıq etdilər ki, hakimiyyətin könüllü surətdə təslim ed ilməyəcəyi halda, bunun nəticələri üçün bütün
məsuliyyət Parla ment üzvlə rin in üzə rinə düşür. Çıxış ının sonunda M.H.Hacınski Parla ment üzvlərini mövcud vəziyyətdə
"millətin qurtuluşu naminə" yeganə düzgün qərar qəbul et məyə çağ ırd ı. Lakin Sə məd ağa Ağa malıoğlu, Qa ra bəy
Qarabəyov, Aslan bəy Səfikürdski, Məhə mməd Əmin Rəsulzadə və Su ltanməc id Qən izadə M.H.Hac ınskinin hakimiyyətin
ko mmunistlərə qeyd-şərtsiz təslim edilməsi təklifinə qarşı çıxd ılar. Bununla belə, qan tökülməsinin qarşısını almaq üçün
hakimiyyətin yalnız müəyyən şərtlərlə, hər şeydən əvvəl, Vətənin müstəqilliy inin sa xlan ılması ş ərti ilə ko mmun istlərə
verilməsinə tərəfdar olduqlarını bildirdilər. Nəticədə, Parla ment səs çoxluğu ilə aşağıdakı şərtlərlə hakimiyyətin
ko mmunistlərə verilməsi barədə qəra r qəbul etdi:
1.
Sovet hökuməti tərəfindən idarə olunan Azərbaycanın tam istiqlaliyyəti mühafizə ed ilir;
2.
Azərbaycan Kommunist Firqəsinin yaratdığı höku mət müvəqqəti orqan olacaqdır;
3.
Azərbaycanın son idarə formasını hər hansı bir xa ric i tə zyiqdən asılı o lmayan fəhlə , kəndli və əsgər deputatları
sovetləri şəxsində Azərbaycanın ali qanunverici orqanı müəyyənləşdirir;
4.
Höku mət idarələrin in bütün qulluqçuları öz yerlərində qalır, ancaq məsul vəzifə tutanlar dəyişdirilir;
5.
Yeni yaradılan müvəqqəti ko mmun ist hökuməti Parlament və Höku mət ü zvlərinin heyatının və əmlakın ın to-
xunulmazlığına təminat verir;
6.
Qırmızı Ordunun Bakı şəhərinə döyüşlə daxil olmasına yol verməmək üçün tədbir görüləcək;
7.
Yeni höku mət, haradan baş verməsindən asılı olmayaraq, A zərbaycanın istiqlalını sarsıtmaq məqsədi güdən
bütün xarici qüvvələrə qarşı öz sərəncamında olan vasitələrlə qəti tədbirlər görəcəkdir ("Kommunist" qəzeti, 1920, 6 may ).
Be ləliklə, Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətin in Parla menti mühasirə şəraitində keçirdiyi hə min ic lasında da özünün
demokratik ənənələrinə və istiqlalç ılıq ideyalarına sadiq qaldı.
La kin işğalçılar A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Pa rla mentinin hakimiyyəti dinc yolla , qan tökülmədən ko mmu-
nistlərə təhvil vermə k haqqında qərarına məhəl qoymadılar. Be lə liklə, Sovet Rusiyasının beynəlxa lq hüquq normala rın ı
kobudcasına tapdalayan hərbi müdaxiləsi və 11 -ci Qırmızı Ordu hissələrin in qanlı döyüş əməliyyatları nəticəsində Paris
sülh konfransının iştirakçısı olan dövlətlər tərəfindən tanınmış müstəqil A zərbaycan dövləti - Azərbaycan Xalq
Cü mhuriyyəti aradan qaldırıld ı və onun ərazisi işğal olundu (bax Aprel işğalı (1920)). Azadlığın ın və müstəqil dövlətinin
müdafiəsinə qalxmış xalqın müqavimət hərəkatı qan içində boğuldu, Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin dövlət
49
və hakimiyyət strukturları məhv edildi. Şima li A zərbaycan yenidən Rusiyanın tərkibinə qatıldı.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti xalq ımızın a zadlıq hərəkat ı tarixində dərin iz qoydu.
"Azərbaycan Xalq Ciim-
huriyyəti gərgin və mürəkkəb ictimai-siyasi şəraitdə cəmi 23 ay fəaliyyət göstərsə də, sonrakı nəsillərin yaddaşında
xalqımızın tarixinin ən parlaq səhifələrindən biri kimi həmişə qalacaqdır. O, demokratik dövlət quruculuğu, iqtisadiyyat,
mədəniyyət, təhsil, səhiyyə, hərbi quruculuq sahələrində atdığı mühüm addımları başa çatdıra bilməsə də, onun qısa
müddətdə həyata keçirdiyi tədbirlər xalqımızın tarixində silinməz iz buraxmış, milli dövlətçilik ənənələrimizin bərpası
işində böyük rol oynamışdır. Ən əsası odur ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti az yaşasa da, xalqımızda azadlıq,
müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu. Bu cümhuriyyətin yaradılmasında müstəsna xidmətləri olan
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Fətəli xan Xoyski, Həsən bəy Ağayev, Nəsib bəy Usubbəyov,
Mehdi bəy Hacınski, Məmməd Yusif Cəfərov, X udadat bəy Rəfibəyov, Əkbər ağa Şeyxülislamov, Teymur bəy Makinski,
Səməd bəy Mehmandarov, Əlağa Şıxlinski, Sultanməcid Qənizadə, Xəlil bəy Xasməmmədov, Əhməd bəy Pepinov, Şəfi
bəy Rüstəmbəyov kimi görkəmli ictimai xadimlərin xatirəsini qədirbilən Azərbaycan xalqı bu gün də böyük ehtiram hissi
ilə yad edir" (Heydər Əliyev).
Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti, cə mi 23 ay yaşamasına ba xmayaraq, sübut etdi ki, ən qəddar müstəmlə kə və
repressiya rejimlə ri be lə A zərbaycan xa lqının a zadlıq idealla rını və müstəqil dövlətçilik ənənələrini məhv et məyə qadir
deyildir.
Azərbaycan xalq ının tarixində ilk parla mentli respublika olan A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti, eyni za manda,
müsəlman Şərqində, o cü mlədən türk-islam dünyasında ilk demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət nümunəsi idi.
Birinci dünya müharibəsi (1914-18) dövründə Azərbaycan xalq ı şimalda olduğu kimi, cənubda da öz milli döv-
lətçilik ənənələrini dirçəlt mə k üçün ayağa qalxdı. Yu rdun bu hiss əsində də Azərbaycan dövlətçiliyi dirçəld ildi. Cənubi
Azərbaycanda müstəqil və de mokratik Azad ıstan dövləti –―Azadıstan mə mləkət i‖ quruldu (1920). Şey x Məhə mməd
Xiyabani Azad ıstan Milli Hö ku mətinin başçısı oldu. Ölkənin şimalında olduğu kimi, cənubunda da milli-demokratik
islahatlar keçirilməsinə başlandı. Şimalda olduğu kimi, burada da Azərbaycan xalqın ın azadlıq hərəkatı qan içində boğuldu.
Be ləliklə, Birinci dünya müharibəsinin (1914-18) doğurduğu tarixi ş əraitdən istifadə edən Azə rbaycan xalq ı hə m
şimalda, həm də cənubda özünün qədim dövlətçilik ənənələrini yenidən dirçəldə bildi, müstəqil yaşamağa layiq və qadir
xalq o lduğunu bir daha sübuta yetirdi. Avropa ölkələ rində olduğu kimi, A zərbaycanda da parla mentli res publika t ipli
demokratik idarəçilik qaydalarının tətbiq olunmasına başlandı. Bu, A zərbaycan xalq ının ço x böyük tarixi nailiyyəti idi.
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ö zünün siyasi quruluşuna, həyata keçirdiyi demo kratik dövlət quruculuğu tədbirlərinə,
həmç inin qarşısına qoyduğu məqsəd və vəzifə lərə görə də Avropanın ənənəvi demokratik respublikala rından geri qalmırd ı.
Ölkənin müdafiəsinin təĢkili. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti qarşısında duran başlıca vəzifələrdən biri
ölkənin müdafiəsinin və ərazi bütövlüyünün təmin edilməsi idi. Ölkədə yaran mış son dərəcə ağır hərb i-siyasi şərait bunu
tələb edirdi və Cü mhuriyyətin elan edilməsinin e lə ilk günlərindən həmin vəzifənin həlli istiqamət ində lazımi addımların
atılmasına başlandı. Hələ müstəqilliyin elan edilməsi ərəfəsində formalaşdırılmasına başlan mış Müsəlman korpusunun hissə
və bölmələ ri də bu işə cəlb ed ild ilər və art ıq Gəncəyə doğru hərəkətə başlamış Bakı Sovetinin bolşevik-daşnak qoşunların m
qarşısını kəs mək üçün cəbhə xettinə göndərildilər. Lakin hələ tam formalaş-mamış olan Müsəlman korpusu bolşevik-daşnak
qoşunlarının və S.Şau myanla əlbir olan quldur Andronikin yaxşı silah lan mış dəstələrin in müqavimətini qırmaq üçün kifayət
qədər hərbi gücə malik deyild i. Yen i hərb i qüvvələrin forma laşdırılmasına isə va xt yo x id i. Belə bir və ziyyətdə Azərbaycan
Höku məti hərb i yardım üçün Osmanlı dövlətinə müraciət etdi. Nəticədə, soyqırımına məruz qalmış Azərbaycan xalq ının
kö məyinə gəlmiş türk hərb i h issələri ilə milli tərkib li qoşun hissələrinin əsasında Qafqaz İslam Ordusu yaradıldı və Nuru
paşa onun komandanı təyin edild i. Qafqaz İslam Ordusunun fəaliyyət dövrü ölkənin müda-fiəsinin təmin edilməsinin ilkin
mə rhələsini təşkil edir. Bu mərhə lədə müstəqilliy in tə minatçısı o lacaq milli qoşun hissələrinin yaradılmasına rəhbərlik də
türk hərbçilərinə həvalə olun muşdu. Ancaq ölkə ərazisində ciddi döyüşlərin getdiyi bir vaxtda milli qoşun hissələrinin
formalaşdırılması üçün normal şərait yo x id i. Bununla belə, bütün imkan lar dövlət müstəqilliyin in qorunmasına səfərbər
olundu. Höku mət tərəfindən Hərbi vəziyyətin elan olunması haqqında qərar, Hərbi vəziyyətin elan olunması haqqında
qərara əlavə kimi mühüm sənədlər qəbul edildi, Müs əlman korpusu Əlahiddə Azərbaycan korpusu adlandırıldı. Çağırış -
səfərbərlik işləri yenidən quruldu, bir sıra bölgələrdə könüllü xa lq dəstələri təşkil edildi. Ba kı uğrunda döyüşlər za man ı ətra f
kəndlərdə toplan mış könüllü dəstələr Maştağa dəstəsində birləşdirildi.
Türkiyə və A zərbaycan hərbi qüvvələrinin birgə mübarizəsi nəticəsində 1918 ilin iyun-avqust aylarında Gəncə
ermənilərinin tərk silah edilməsi həyata keçirildi,
Qaraməryə m döyüşü, Kürdəmir döyüşü, Ağsu döyüşü, Şamaxı döyüşü,
Salyan döyüşü uğurla başa çatdırıldı.
Birinci Qafqaz Qırmızı Korpusunun və ingilis hərbi qüvvələri tərəfindən müdafiə
olunan "Sentrok aspi diktaturası"nın qoşunlarına sarsıdıc ı zə rbə endirird i. 1918 il sentyabrın 15-də Ba kı şəhəri azad edilərə k
müstəqil A zərbaycan dövlətinin paytaxtına çevrildi.
Azərbaycan Höku məti Bakıya köçdükdən sonra ölkənin ə razi bütövlüyünün təmin edilməsi üçün həyata keçi-