269
Dövlətçiliyə və xarici ölkələrin himayəsinə fərqli baxışların gerçekləş məsi Zaqafqaziya seymi və höku mətinin
dağılması, müstəqil Cənubi Qafqaz dövlətlərinin yaran ması ilə nəticələndi. Yeni siyasi durum Batum konfransının yarımçıq
qalması təhlükəsini yaratdı. Lakin müsəlman fraksiyasının Batum danışıqların ın davam etdirilməsinə dair qərarın
(27.5.1918) digər tərə flə rin dəstəklə məsi konfransı uğursuzluqdan xilas etdi.
Yeni yaran mış Cənubi Qafqaz cü mhuriyyətləri Batum danışıq larının davam etdirilməsi ilə razılaşdılar. Danışıqlar
1918 il iyunun 4-də Os manlı dövləti ilə Cənubi Qafqa z respublika ları a rasında ayrı-ayrılıqda müqavilə lər bağlan ması ilə
yekunlaşdı. Batum müqavilələri ilə Osman lı dövləti, Brest-Litovsk sülhünə zidd olmasına baxmayaraq, 1828 il sərhədlərin i
bərpa etdi
Konfransın Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətii üçün mühü m nəticəsi oldu. Osman lı dövləti ilə A zərbaycan Xalq
Cü mhuriyyəti arasında Batu mda ikitərəfli müqavilə bağlandı. Batum müqaviləsi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
müdafiəsi üçün etibarlı hərb i-siyasi dəstək oldu.
Əd.:
Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasib ətlər sistemində (1918-1920-ci
illər), B., 1993; Qasımov M ., Birinci dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasəti (1914-1918-ci illər), 3 hissədə,
h.2, B., 2001; Musayev İ., Azərbaycanın xarici siyasəti (XX əsr),3 hissədə, h.l, B., 2003. Şahin E., Trabzon ve Batum Konfransları ve
Anlaşmaları (1917-1918), Ankara, 2002.
BATUM MÜQAVĠLƏLƏ RĠ (1918) Osmanlı imperatorluğu ilə Cənubi Qafqaz Respublikaları arasında
müqavilələr. 1918 il martın 14-dən aprelin 14-dək keçirilən Trabzon və mayın 11-dən iyunun 4-dək keçirilmiş Batu m
konfranslarında aparılan danışıq lar nəticəsində iyunun 4-də imzalan mışdır.
O s m a n l ı d ö v l ə t i i l ə A z ə r b a y c a n X a l q C ü m h u r i y y ə t i a r a s ı n d a m ü q a v i l ə .
Müqaviləni Os manlı höku məti tərəfindən ədliyyə naziri və Dövlət Şurasının sədri Xəlil paşa Menteşe, Qafqaz cəbhəsinin
ko mandanı Mehmet Vehib paşa, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətii tərəfindən isə Milli Şuran ın sədri Məhəmməd Əmin
Rəsulzadə və xarici işlə r naziri Mə mməd Həsən Hacınski imza la mışdıla r. Batu m müqaviləsi Azə rbaycan Xalq
Cü mhuriyyətinin xarici dövlətlərlə imzaladığ ı ilk müqavilə id i və Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərin in hüquqi əsasını
təşkil edirdi. On bir maddədən ibarət müqavilənin giriş hissəsində göstərilirdi: "Bir tərə fdən Osmanlı imperator höku mət i,
digər tərəfdən isə öz müstəqilliyin i yenicə e lan etmiş Cü mhuriyyəti Hö ku məti ö z ö lkə ləri a rasında siyasi, hüquqi, iqtisadi
və intelle ktual zə mində mehriban dostluq münasibətləri bərqərar et məklə, qarşıklıqlı surətdə razılığa gə lirlə r".
Müqavilənin birinci maddəsində Osmanlı İmperiyası ilə A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti arasında sülh və
dostluqdan bəhs edilir. İkinci maddə isə Osmanlı İmperiyası ilə üç Cənubi Qa fqaz respublikası a rasında s ərhəd xəttinin
müəyyən edilməsinə aid id i. İkinci maddəyə əsasən, Azərbaycan Türkiyə ilə geniş sərhədləri olan dövlət idi. Üçüncü
maddə yenə də sərhədlərə a id o lub, Cənubi Qafqaz respublikala rı arasında sərhədləri müəyyən edən protokolların
imzalan masını nəzərdə tuturdu.
Müqavilənin dördüncü maddəsi Azərbaycan üçün daha önəmli id i. Os manlı höku məti sülh və əmin -amanlığı,
ölkənin təhlükəsizliy ini təmin etmək üçün, ehtiyac yaranarsa, Azərbaycan Respublikasına hərbi yardım göstərməyi ö z
üzərinə götürürdü. Müqaviləyə əsasən, Azərbaycan Höku məti onun sərhədboyu ərazilərində yaradılmış silah lı quldur
dəstələrin i (dinc türk-müsəlman əhaliyə qarşı soyqırımı həyata keçirən silahlı daşnak dəstələri nəzərdə tutulur - red.)
tərksilah et mə k və qov maq barədə öhdəlik qəbul edird i.
Müqavilənin digər maddələrində dəmir yol yüklərinin daşınmasında tərəflərin öhdəliklərindən, konsulluq konven-
siyası, ticarət müqaviləsi və s. aktların hazırlan masından, sərbəst gediş-gəlişdən, poçt-teleqraf əlaqələrindən, Brest-Litovsk
müqaviləsinin tərəflər arasında qüvvədə olmasından danışılırdı. Sonuncu maddədə müqavilənin bir ay ərzində ratifikasiya
olunması və təsdiq edilmiş mətnlərin İstanbulda mübadiləsi nəzərdə tutulurdu. Müqavilə bağlandığı zaman A zərbaycan
Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti hələ Tiflisdən Gəncəyə köçməmişdi. Özünü Sovet Rusiyasının yerli höku məti elan edən və
S.Şau myanın başçılıq etdiyi Bakı Xalq Ko missarları Sovetinin daşnak-bolşevik ordusu Gəncə üzərinə hücuma başlamışdı.
Azərbaycan xa lqına qarşı soyqırımı həyata keç irilirdi. Hərbi və ziyyətin A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti üçün son dərəcə
ağır o lduğu belə məqamda A zərbaycan nü mayəndələri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Məmməd Həsən Hacınski Os manlı
dövləti ilə Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti arasında Batum müqaviləsinin dördüncü maddəsinə əsasən, Azərbaycana hərbi
yardım göstərilməsi barədə Os manlı dövlətinə mü raciət etdilər. Müraciət qəbul o lundu və Azərbaycan Xalq Cü mhu-
riyyətinə yardım göstərildi.
Batu m konfransının yekunu kimi Osman lı dövləti Gürcüstanla və Azərbaycan nümayəndələrin in yard ımı ilə
Ermənistanla da "sülh və dostluq müqavilə ləri" imza layıb onla rın müstəqilliyin i tanıyırdı.
1918 il iyunun 4 - d ə O s m a n l ı d ö v l ə t i i l ə G ü r c ü s t a n a r a s ı n d a b a ğ l a n m ı ş m ü q a v i l ə 13
maddədən ibarət o lmuşdur. Müqaviləni Gü rcüstan Respublikası tərəfindən baş nazir və da xili işlər naziri N.Ra mişvili və
C.Odişelidze, G.Gvazava, G.Ritkiladze imzalamışdılar. Müqavilənin ikinci maddəsi sərhəd xəttin in müəyyən edilməsinə
aid idi. Müqaviləyə əsasən, Qars, Ərdəhan və Batu mun, həmçinin A xalsıx və A xalkalakinin Türkiyəyə keçdiyi təsdiq
edilird i. Lakin Türkiyə may ın 11-də elan etdiyi tələbləri yumşaldaraq Abastuman və Askurun Gürcüstanda qalmasına
razılıq verdi. Müqavilənin altıncı maddəsinə əsasən, Gürcüstan Respublikası ərazisində məskun olan müsəlmanlar dini ayin
və adətlərinə riayət edəcəkdilər. Bu müsəlmanlar da digər Gürcüstan vətəndaşları kimi bərabər mü lki və siyasi hüquqlara
malik olmalı və milli dil və din ləri ü zrə təhsil ala bilərdilər.