[]

50 

 

rilən  qətiyyətli  tədbirlə rdən  biri  də  Qafqaz  İslam  Ordusunun  Qarabağ  hərəkatı  oldu.  Bu  hərəkatda  iştira k  edən 

qüvvələrin  əsasını  Azərbaycanın  Birinci  piyada  diviziyası  və  türk  hərbi  bölmələri  təşkil  edirdi.  Hərəkata  rəhbərlik  Cəmil 

Cahid  bəyə tapşırılmışdı. Qısa müddət ərzində Qa rabağda Azərbaycan hakimiyyəti bərqərar edild i, separatçı ermən i daşnak 

qüvvələrinə ağır zərbə vuruldu. 

Mudros barışığının (1918) şərtlərinə əsasən türk hərb i qüvvələri A zərbaycanı tərk etdikdən sonra ölkən in  müda-

fiəsinin  təşkilində yeni  mə rhələ başlandı.  Bu  mə rhələdə bütün ağırlıq Azə rbaycan Hökumət inin üzə rinə düşdü. Türk hərb i 

qüvvələri  A zərbaycanı  tərk  edəndə  ölkənin  müdafiəsini  ö z  ü zərinə   götürməyə  qadir  olan  müstəqil  milli  ordu  hə lə 

formalaşmamışdı.  Bir  tərəfdən  əsas  diqqətin  döyüşlərin  aparılmasına  yönəldilməsi,  d igər  tərəfdən  də,  milli  ordu 

quruculuğuna  rəhbərlik  edən  bəzi  türk  zab itlərinin  əsaslandırılmamış  struktur  eksperimentlərinə,  xid mətin  təşkilində  və 

çağırış-səfərbərlik işlərin in aparılmasında nöqsanlara yol vermələri A zərbaycan ordusu hissələrinin  formalaş masını ləngitdi. 

Bu və zifənin həllinə nail o lmadan ölkənin müdafiəsini də etibarlı şəkildə təşkil et mə k mü mkün deyildi. Ona görə də Nazirlə r 

Şurası  Hərbi Nazirliyin yaradılması haqqında qərar qəbul etdi. Hərbi nazir vəzifəsi ilk vaxtlar Höku mətin sədri Fətəli  xan 

Xoyskiyə həvalə olundu. Hərbi Nazirliyin  təşkili və ordu quruculuğuna birbaşa rəhbərlik isə əvvəlcə nazir  müavini,  1918  il 

dekabrın 25-dən isə hərbi nazir təyin edilmiş Səməd bəy Mehmandarova tapşırıldı. 

Höku mətin  və  Hərbi  Nazirliy in  ölkən in  müdafiəsin in  təşkili  və  ordu  quruculuğu  istiqamətində  ümu mdövlət  mə-

nafelərini  əks  etdirən  qarşılıqlı  fəa liyyəti  güclü  hərbi  qüvvələrin   yaradılmasına  yol  açdı.  Bu  sahədə  yeni  siyasət  for-

malaşdırıld ı  və  onun  bütünlüklə  həyata  keçirilməsi  təmin  edildi.  Qısa  müddətdə  Hərbi  Nazirliy in  aparatı  fo rmalaşdırıldı. 

Buraya  Ümumi  qərargah,  Ləvazimat  idarəsi,  Topçu  idarəsi,  Hərbi-tibb  idarəsi,  Hərbi-baytar  idarəsi,  General-

kvartirmeyster şöbəsi və digər strukturlar daxil id i. Bundan başqa, Hərbi Nazirliyin ştatı barədə qanun, Əxzi-əsgər (ça-ğırış) 

təşkilatının  yaradılması  haqqında  qanun,  Hərbi  və  polk   məhk əmələrinin  yaradılması  barədə  qanun  qəbul  edildi.  Kifayət 

qədər hərbi biliyə və təcrübəyə  malik  zab itlər olan  Əlağa Şıxlinsk i, Həbib bəy Səlimov, Murad  Gə ray Tlexas, İbrahim ağa 

Usubov, Hə mid bəy Qaytabaşı, İbrahim ağa Vək ilov, Süley man bəy Əfəndiyev, Cavad bəy Şıxlinsk i, Feyzulla M irzə  Qacar 

və başqaları məsul vəzifə lərə  təyin edildilər. 

Azərbaycanda  milli  ordu  yaradılması,  b ir  tərəfdən  dövlət  quruculuğunun  mühüm  tərkib  hissəsi,  digər  tərəfdən  də 

konkret  tarixi  şəraitdə  Azərbaycanın  ərazi  bütövlüyünün  qorunması  üçün  atılan  zəruri  addım  idi.  Nazirlər  Şurasının  sədri 

Fətəli xan Xoyski 1918 il dekabrın 26-da Azə rbaycan Parla mentində ç ıxış edərkən ordunun üzərinə düşən vəzifəni 

---

51 

 

belə səciyyələndirirdi: "Gə rək hər bir dövlət daima özünü müdafiə etmək iiçün qüvvə  hazırlasın. Ona  görə bizim 

həm xarici düşmənlərimizə qarşı, bizim istiqlalımıza hücum  edənlərə qarşı  müdafiə edəcək bir qiivvəmiz olsun ". Hərb i 

nazir  Sə məd  bəy  Meh mandarov  is ə  Höku mətin   ordu  quruculuğu  ilə   bağlı  müəyyənləşdirdiyi  və zifələ ri  belə   açıq layırdı: 

"...Azə rbaycan  qoşunları  heç   bir  təcavüzkar  məqsəd  güdmür.  O  yalnız  dövlət  sərhədinin  miidafiəsi,  dövlət  daxilində 

qanun  və  qaydanın  qorunması,  mümkün  olacaq 

anarxiyanın 

aradan 

qaldırılması, 

bandaların 

soyqunçu  basqınlarına  son  qoyulması  məqsədilə 

yaradılmış və yaradılmaqdadır ". 

Parla ment  də  ordunun  forma laşdırılmasına, 

ölkənin  müdafiəsinin  təşkili  məsələlərinə  ciddi  d iqqət 

yetirirdi.  Ordu  quruculuğu  və  müdafiə   məsələlə rin in 

mü zakirəsi  zamanı  Nazirlər  Şurasının  sədri  və  hərb i 

nazir  vaxtaşırı  Parlamentə  dəvət  edilird i.  Parlamentdə 

hərbi  məsələlər  ü zrə  xüsusi  komissiya  yaradılmışdı. 

Ko missiyanın  üzv ləri,  hə mç inin   digər  millət  vəkillə ri 

müvafiq  sənəd  layihələrini  hazırlayıb  Parlamentin 

mü zakirəsinə təqdim etməklə bərabər, hərb i hissələrə, 

obyektlərə, gərgin döyüş bölgələrinə gedir, ü mu mordu 

miqyaslı  tədbirlərdə  fəal  iştirak  edird ilər.  Parlamentin 

fəaliyyəti 

dövründə 

ordu 

quruculuğu 

və 

ölkəmüdafiəsinin  təşkili  ilə  bağlı  9  qanun  qəbul 

edilmiş,  Azərbaycan-Gürcüstan  hərbi-müdafiə  sazişi 

(1919)  ratifikasiya  olunmuş,  Qarabağda  və  ölkənin 

şimalında  yaranmış  təhlükəli  vəziyyətlə  bağlı 

növbədənkənar mü zakirələr aparılmışdır. 

Ordu quruculuğundakı uğurların əsas 

səbəblərindən biri onun milli dəyərlərə söykənməsi idi. 

Azərbaycan dili orduda 

---

52 

 

 

 

---

53 

 

 

 

 

---