282
Bakın ın azad olun ması uğrunda döyüş (1918, 15 sentyabr) uğurla
nəticələndikdən sonra piyada diviziya larının və A zərbaycan korpusu
qərargahlarının bərpasına başlandı. Qafqaz İsla m Ordusu komandanının 1918 il
23 sentyabr tarixli ə mri ilə polkovnik Cə mil Cahid bəy diviziyanın ko mandiri
təyin edildi və 1-ci, 2-ci və 3-cü piyada alayları bu diviziyanın tərkibinə qatıld ı.
Div iziyanın təşkilini sürətləndirmək üçün 5-ci Qafqaz firqəsinin 9-cu piyada
alayı da bu diviziyanın tərkibinə daxil edildi. Alayın taborları 1-ci, 2-ci və 3-cü
piyada alayların ın əsasını təşkil etdi. Türk hərbi qüvvələri 1918 il noyabrın
ortalarından Azərbaycanı tərk edəndə, qərargahı Qarabağda olan Birinci piyada
diviziyasına general-mayor İbrahim ağa Usubov komandir təyin olundu. 1919 il
yanvarın 1-dən isə diviziyaya rəhbərlik general-mayor Süley man bəy
Əfəndiyevə tapşırıldı. Sü ley man bəy Əfəndiyev 1919 il fevralın 21-də vəfat
edəndən sonra, Cavad bəy Şıxlinsk i diviziyanın ko mandiri təyin edild i.
Div iziyanın formalaşmasında və möhkəmləndirilməsində göstərdiyi xid mətlərə
görə Nazirlər Şurasının 1919 il 25 iyun tarixli qərarı ilə Cavad bəy Şıxlinskiyə
general-mayor rütbəsi verildi. Div iziyanın tərkibinə 1-ci Cavanşir, 2-c i Zaqatala
və 3-cü Gəncə piyada alayla rı da xil id i və qərargahı Gəncədə yerləşird i.
Div iziyanın alayları, başlıca olaraq, ermənilərlə təmas xəttində mövqe
tutduğundan Zəngəzur ekspedisiyasında Qarabağ əməliyyatında, şimal müdafiə
sisteminin yarad ılmasında iştirak etmişdilər.
Aprel işğalından (1920) sonra xalq hərbiyyə və bəhriyyə komissarının 1920 il 16 may tarixli əmri ilə Azərbaycan
ordusunun 1-ci və 2-ci p iyada diviziyala rın ın əsasında Azərbaycan fəhlə-kəndli birləş miş qırmızı div iziyası yaradıldı və
bununla da Birinci piyada diviziyasının varlığ ına son qoyuldu.
Əd.:
Süleymanov M., Azərbaycan ordusu (1918-1920), B., 1998 Nəzirli Ş., Cümhuriyyət generalları, B., 1995.
BĠRLƏġMĠġ MÜVƏQQƏTĠ KOMĠTƏ - "ÜMUMġƏHƏR MƏRKƏZĠ" - Bakıda bolşevik və menşeviklərin
birləşmiş təşkilatı. Fev ral inqilab ının (1917) ilk aylarında mü xtəlif siyasi cə rəyanlar, partiya lar, sosial təbəqələr Müvəqqəti
hökumətə etimad göstərir və onu müdafiə edirdilər. Bu dövrdə partiyalararası münasibətlərin getdikcə kəskin ləşməsi və
qüvvələrin parçalanması hakimiyyət orqanlarının işini pozur, onun fəaliyyətində qeyrisabitlik yaradırdı. Həmin mərhələdə
sosial-de mokrat yönlü siyasi qüvvələrin birləşməsi p rosesi ciddi ixtilaflar doğurmad ı. 1917 il ma rtın 10-da bolşevik və
menşevik nümayəndələrinin Birləşmiş Müvəqqəti Ko mitəsi - "Ümu mşəhər Mərkəzi" seçildi. Mərkəzin tərkibinə
ümu mşəhər yığıncağından 10 nəfər və Bakı Fəhlə Deputatları Sovetinin partiya fraksiyalarından da eyni sayda nümayəndə
daxil oldu. Birləş miş ko mitədə menşeviklər üstünlük təşkil edirdilər.
Bolşeviklərin və menşeviklərin vahid sosial-demo krat təşkilatında birləşməsi on ların eyni mövqedən çıxış etməsi
demə k deyildi. Təşkilatın mövcud olduğu 4 ay ə rzində onla rın siyasi həyatın bütün məsələ lərinə münasibəti b ir-b irindən
fərqli idi. Bu fraksiyala r arasındakı daimi mübarizə Müvəqqəti komitənin mətbuat orqanı olan "Bak insk i raboçi" qəzetində
əksini tapırdı. Partiyanın Birləşmiş Müvəqqəti Bakı Ko mitəsinin orqanı o lan qəzet 5-ci sayından bolşevik qəzeti kimi çıxd ı.
Menşeviklər isə öz mətbuat orqanlarını - "Sosial-demokrat" qəzetini nəşr etdilər. Qəzetin ilk sayı 1917 il iyunun 17-də işıq
üzü gördü. Bo lşeviklər daha ço x nüfuza malik olduqları Balaxanıda özlərin in ayrıca konfransını keçirərək, xüsusi qətnamə
qəbul etdilər və menşeviklə ri ko mitənin tərkib indən kənarlaşdırd ıla r. İyulun 1 –də isə menşeviklər ö zlə rin in 14 nəfə rdən
ibarət müstəqil ko mitələ rin i yaratdılar və onun birləşmiş Rusiya Sosial-De mo krat Fəhlə Pa rtiyasının Bakı Ko mitəsi
adlanması haqqında qərar qəbul etdilər.
Əd
.: Везиров Х.Г., Деятельность большевиков в Баку по налаживанию издания своих печатных органов в 1917 r., Труды
Азербайджанского филиала ИМЭЛ,
Т
.
29,
Б., 1971.
"BĠTƏRƏFLƏR" FRAKS ĠYAS I - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parlamentin in fraksiyalarından biri. 11 nəfər
Parlament üzvündən ibarət fraksiyaya Fətəli xan Xoyski, Bəhram A xundov, Behbud xan Cavanşir, Mirzə Əsədullayev,
Əbdüləli bəy Əmircanov, Yusif Əh mədov, Baxış bəy Rüstəmbəyov, Abuzər bəy Rzayev, Cəlil bəy Sultanov, Əsədulla
Əhmədov və Ağa Aşurov daxil idi.
283
1919 ilin oktyabrında fraksiyada parçalanma baş verdi. 8 nəfərdən ibarət böyük əksəriyyət - Fətəli xan Xoyski, Mirzə
Əsədullayev, Əsədulla Əhmədov, Cəmil bəy Sultanov,
Yusif Əhmədov, Baxış bəy Rüstəmbəyov, Abuzər bəy Rzayev və Ağa
Aşurov "Müsavat" fraksiyası ilə birləşərək Parlamentdə həlled ici səsə malik o lan "Müsavat" və bitərəflər fraksiyasını
yaratdılar. "Müsavat‖la birləşən bitərəflər, eyni zamanda, müstəqil səsvermə hüquqlarını özlərində saxlad ılar. " Bitərəflər"
fraksiyasından ayrılmış 3 nəfər - Bəhram bəy Axundov, Behbud xan Cavanşir və Əbdüləli bəy Əmircanov isə müstəqil olaraq
bitərəflər qrupu yaratdılar. 1919 ilin sonlarında Parlamentdə Əlimərdan bəy Topçubaşov, Səməd bəy Mehmandarov, Xudadat bəy
Məlik-Aslanov və Baba bəy Qəbulzadədən (Qəbulov) ibarət müstəqillər qrupu yarandı. 1919 il noyabrın əvvəlində "Əhrar"
fraksiyasından ayrılan Abdulla bəy Əfəndizadə (Ə f ə n d i y e v) isə özünü sol bitərəf elan etdi.
Əd:.
Azərbaycan Cümhuriyy əti Parlamenti (1918-1920). Parlament (stenoqrafik hesabatlar). c.1-2,B., 1998; Aдpec-календары
Aзepбaйджанской Pecnублики нa 1920 r., Б., 1920.
BORÇALI - A zərbaycan türklərinin elliklə yaşadığı qədim tarixi mahal. Cənubi Qafqazın tarixində mühüm rol
oynayan qüdrətli Azərbaycan dövlətlərinin tərkibinə daxil idi. 18 əsrin əvvəllərində Səfəvilərin Gəncə bəylərbəyliyinin
tərkibində idi. Bəylərbəyi Ziyadoğlunun 1736 ildə Nadirin Muğanda şah elan edilməsinin əleyhinə çıxması mahalın tarixi
müqəddəratında ciddi dönüş yaratdı. Ziyadoğlunun hərəkətindən qəzəblənən Nadir şah (1736-47) Borçalı və Qazax mahallarını
Gəncə bəylərbəyliyindən alınıb Kartli-Kaxeti çarlığına verdi. Nadir şahın ölümündən sonra Borçalıda müstəqil sultanlıq yarandı.
Çar I Aleksandrın 1801 il 12 sentyabr manifesti ilə Şərqi Gürcüstan Rusiyaya birləşdirildikdə, Borçalı mahalı da onunla
birlikdə Rusiya imperiyasına ilhaq olundu. Bununla, Borçalı mahalında, Gürcüstan tərkibində olmaqla, ayrıca distansiya yaradıldı.
Distansiyanın ərazisi 8 min k v.verst idi (1 verst= 1,0668 km). 1832 il ka meral təsvirinə görə Borçalı distansiyasının145
kəndində 4092 həyət, 13762 nəfər kişi var idi. Borçalının Rusiyaya ilhaqından keçən 31 il ərzində burada həyata keçirilən
ayrıseçkilik siyasətinə və həmin torpaqlara qeyri-türk əhalin in köçürülməsinə baxmayaraq əhalin in ço x hissəsini yenə də
azərbaycanlılar təşkil edird i. Hə min dövrdə Borçalı əhalisinin sayı etnik tərkibinə görə belə idi: azərbaycanlılar 8479 (61,6%),
ermənilər 3634 (26,4%), yunanlar 767 (5,6%), gürcülə r 669 (4,86%), a lmanla r 313nəfər (2,27%). Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti Xarici İşlər Nazirliy inin əməkdaşı A.Şepotyev yazırd ı ki, türklərin Borçalıda üstünlüyü o dərəcədə güclü idi
ki, 1 Nikolay dövründə (1825-55) bu vilayət əlahiddə "tatar distansiyası" təşkil edib, mü xtəlif səbəblərdən, başlıca olaraq,
strateji mülahizələrə görə sonralar Tiflis quberniyasına birləşdirilmişdir. 1877 il ma rtın 25-də distansiya Trialet və Lori pris-
tavlıqları (Tiflis qəzası) ilə birləşdirilərək, Şü ləver in zibati bölgəsinə daxil edildi. 1880 il mayın 6-da ayrıca Borçalı qəzası
təşkil olundu. Qə za yaradılarkən qədim Borçalı torpaqları olan Qarayazı və Qa raçöp bölgələri Tiflis qəzasına verild i.
Bunun nəticəsində Borçalının bir A zərbaycan mahalı kimi tarixi ə razi vahidliyi (bütövlüyü) pozuldu. Qəzanın tərkib ində
Borçalı (Şü ləver), Yekaterinenfeld, Lo ri (Cəlaloğlu ) və Trialet (Başkeçid) polis sahələri mövcud idi.
Qafqa z təqviminin (1917) məlu mat ına görə, Borça lı qə zasının əra zisi 6036,96 k v. verst, ya xud əvvəlkindən 1963,0
k v. verst az idi. Bu dövrdə Borçalı qəzasında 169351 nəfər əhali yaşayırdı, onun 160447 nəfə ri yerli sakinlə r, 8904 nəfəri
müvəqqəti yaşayanlar idi. Qəza əhalisinin 51316 nəfərini (30,3%) müsəlmanlar təşkil ed irdi. 1832 il kameral təsvirinin
yekunları ilə müqayisədə aydın olur ki, qəza əhalisinin etnik tərkibi məqsədyönlü şəkildə dəyişdirilmişdir. Buna
baxmayaraq, azə rbaycanlılar bölgədə əsas etnik qüvvə idi. Borça lın ın mərkə zi h issəsində azərbaycanlılar 36615 nəfə r
(93%), Qarayazıda isə 7419 nəfər (88,8%) təşkil edirdi. 1918 il may ın 28-də A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin
yaradılması elan edildikdən sonra, Borçalı mahalının əhalisi ö z müqəddəratını təyinetmə hüququ əsasında Azərbaycana
birləşmə k haqqında məsələ qald ırdı. Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku məti Borçalı qə zasının Borça lı və
Yekaterinenfeld polis sahələrin i bütünlüklə, Lori və Trialet in isə bir h issəsini öz əra zisi hesab edirdi. Bu əra zilə r
etnostrateji və iqtisadi ba xımdan böyük əhə miyyətə ma lik id i. Qa za xdan Qa rsa və Batuma çə kilməsi nəzə rdə tutulan də mir
yol xətti Azə rbaycanın Qara dənizə ç ıxışını tə min et məli idi. Lakin Gü rcüstan hökuməti onu dəstəkləyən alman
qoşunlarının Borçalın ı tutmasından istifadə edərək, buranı öz hakimiyyətinə tabe etdi.
Borçalı əhalisi həmin dövrdə alman qoşunlarına və gürcü idarəçiliyinə etirazını bild irir, A zərbaycanla birləşməyə
can atırdı. Almanlar, sonra isə türklər Cənubi Qafqazı tərk etdikdə Borçalı Gü rcüstan Respublikasının hakimiyyəti altında
qaldı. Ermənilər bu vəziyyətdən istifadə edib, Aleksandropol (Gü mrü) qəzasını tutdular və Borçalının hüdudlarına çatdılar.
Onlar işğalçılıq siyasətini davam etdirərək Borçalı torpaqlarını da ələ keçirmək üçün Gü rcüstanla müharibəyə başladılar.
Be ləliklə, tarixi A zərbaycan torpağını ələ keç irmə k uğrunda iki qonşu respublika öz a rala rında müharibəyə başladılar (ba x
Ermənistan-Gürcüstan müharibəsi). İngilislərin fəa l müda xiləsi ilə müharibə 1918 il de kabrın 31-də dayandırıld ı, 1919 il
yanvarın 9-17-də Tiflisdə Ermən istan-Gürcüstan konfransı keçirildi. Konfransın qərarına əsasən, Borçalın ın şimal h issəsi
Gü rcüstana, cənub hissəsi Ermənistana verildi, Lori isə neytral zona elan olundu. Danışıqlar prosesində Borçalının tarixi
sahibi olan a zərbaycanlıların mənafeyi tapdalandı. Loridə yaşayan azərbaycanlıların və ziyyəti ağırlaşdı. Ermənistanın
Türkiyəyə qarşı başladığı müharibənin (bax Ermənistan-Türkiyə müharibəsi (1920)) gedişində türk qoşunları 1920 ilin
sentyabrında Gü mrünü və Qarakilsəni tutaraq, Lori neytral zonasına yaxınlaşdı.