[]

285 

 

BÖYÜK  BRĠTANĠYANIN  HƏRBĠ  EKSPEDĠSĠYASI-  Bakını  ələ  keçirmək  üçün  alman-türk  blokunu  qabaq-

la maq və  Xə zə r hövzəsinə nə zarətə  sahib olmaq  məqsədilə yarad ılmış  xüsusi ekspedisiya (1918). Qafqa z regionu, xüsusilə  

Bakı  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  ilə  B.Britaniya  arasında  əlaqələrin  yaranmasından  xeyli  əvvəl  ingilis  siyasətində 

önəmli  yer  tuturdu.  Geostrateji  və  geoiqtisadi  baxımdan   mühüm  əhəmiyyət  daşıyan  Qafqaz  regionunun  B.Britaniyanın  

xarici  siyasət  planlarında  yer  alması  Birinci  dünya  müharib əsi  (1914-18)  dövründə  daha  aktual  mə zmun  kəsb  etməyə 

başladı. Bağdadda olan ingilis Baş Qərargahın ın qarşısında duran ən mühü m vəzifələrdən biri almanları və türkləri Qafqaza 

buraxmamaq  idi.  Oktyabr  çevrilişi  (1917)  ilə  hakimiyyəti  ələ  keçirən  bolşeviklərin  Qafqazı  əldə  saxlamaq  yönündə  cidd-

cəhdləri  Antanta  dövlətlərini,  xüsusilə  B.Britaniyanı  təşvişə  saldı.  1917  il  dekabrın  22-də  Antanta  Ali  Hərb i  Şurasının  

iclasında  Qafqaz  məsələsi  yenidən  mü zakirəyə  çıxarıld ı  və  B.Britaniya  nümayəndələrinin   hazırlad ığı  memo randum 

imzalandı.  Dekabrın   23-də  B.Britaniya  və  Fransa  arasında  Rusiyanın  cənubunu  nüfuz  dairəsinə  bölmək  haqqında  saziş 

imzalandı.  Sazişin  3-cü  maddəsinə  əsasən  Mərkəzi  Asiya,  Qafqaz  ingilis  zonasına,  Bessarabiya,  Ukrayna  və  Krım  isə 

fransız  zonasına  daxil  edilird i.  İngilislər,  ilk  növbədə,  Bakını  və  Bakı-Batum  dəmir  yolunu  ələ  keçirmək  istəyirdilər. 

Müttəfiqlər Xəzər sahillərindəkı Bakı neft yataqlarından Dördlər İttifaqı dövlətlərin in hər hansı formada istifadə etməsinin  

qarşısını almalı idilər. Bu  missiyanı həyata keçirmək üçün Qafqazda 1000 nəfərədək hərbi dəstənin kifayət edəcəyi güman  

edilird i. Be lə ki, ingilislər rus ordusunun buraxılmasından sonra türklə rə qarşı ermən i, gürcü və ruslardan ordu təşkil et mə k 

niyyətində  idilər.  Tiflisdəki  Britaniya  hərbi  missiyası  polkovnik  Paykın  ko mandanlığ ı  altında  bu  təşəbbüsə  nəzarət  və 

yardım  edir,  onu  maliyyeləşdirirdi.  Bu  məqsədlə  Meso-potamiyadakı  350  B.Britaniya  zabitini  Bakı  vasitəsilə  Qaf-qaz 

cəbhəsinə  göndərmək  nə zərdə   tutulmuşdu.  1917  il  de kabrın   24-də  general-mayor  L.Denstervilə   Bağdad-Bakı-Bu xa ra  

istiqamət ində  hərəkət  etmək  ə mri  verild i.  1918  ilin  yanvarında  bu  məqsədlə  Mesopotamiyada  general-mayor  Denstervilin  

başçılığı  ilə  yaradılan  xüsusi  ekspedisiya  -  ordu  "Densterfors"  adlandırıld ı  (bax  Densterfors).  Ordu  Mesopotamiya-İran  

sərhədini keç ib, Ke rmanşah, Hə mədan,  Qəzv in yolu   ilə   Ənzə li  limanına  gəlmə li və oradan da  Tiflis ə hərə kət et mə li  id i. 

1918  ilin  əvvəllərində  ingilislər  belə   hesab  edirdilə r  ki,  Cənubi  Qafqa z  ordusunu  yaratmaqla  türk-a lman  müda xiləsinin  

qarşısını almaq o lar. İngilis ekspedisiyası sürətlə hərəkət edərək, 1918 il  fevralın  17-də  Xəzər dənizinin cənub sahillərinə 

çıxd ı.  Lakin  ingilislərin  Tiflisə  doğru  hərəkətinə  mane  o lan  bir  sıra  səbəblər  var  idi:  Gilan  vilayətində  İran  höku mətinə 

qarşı  qiyam  qaldırmış  Kiçik  xan  ingilislərə  düşmən  münasibət  bəsləyirdi.  Digər  tərəfdən,  Ən zəli  limanına  bolşevik 

təmayüllü qüvvələr nə zarət edirdilər. Tiflisə getmə k üçün ingilislərin desant çıxa racağı Ba kı bolşeviklərin ə lində idi. Bütün 

bu  maneələ rlə   əlaqədar  o laraq,  ingilislər  1918  ilin  avqustuna  qədər  İranda  qalıb,  Cənubi  Qa fqazda  daha  ə lverişli  dəyi-

şiklikləri gözləməli oldular. "Sentrokaspi" höku məti  Qafqaz  İslam  Ordusu ilə  mübarizədə Denstervildən  kö mək istədikdə 

polkovnik  Stoksun  başçılığı  ilə  ekspedisiyanın  ilk  dəstəsi  avqustun  4-də  Bakıya  daxil  o ldu.  Avqustun  17-də  isə  general 

Denstervil  yeni  ingilis  hərbi  hissəsi  ilə  Ba kıya  gə ldi.  İngilis  mənbələrində  qeyd  edilir  ki,  Denstervilin  Ba kıdakı 

hərbçilərin in sayı 1000 nəfərdən artıq olma mış dır. 350 britaniyalı  zabit in göndərilməsini və onla rın yerlilər hesabına ordu 

təşkil et məsini nəzə rdə tutan ilkin p lan baş tutmadı. 

B.Britaniya  hərbi ekspedisiyasının əsas məqsədlərindən biri döyüş ən ordunu yanacaqla təmin et mə k id i.  Bakıda  

olduğu 41 gün ərzində ingilis ko mandanlığı cəbhəyə xeyli neft və neft məhsulları göndərə bildi. Hərbi ekspedisiya Bakıda 

bir sıra çətinliklərlə ü zləşdi. Hərbi qüvvələr n isbətindən başqa, bir sıra şərtlər, o cü mlədən  Bakıda ərzaq qıtlığ ı,  maliyyə 

böhranı, yerli  müsəlman əhalisinin  ermən iləri dəstəkləyən ingilislərə  mənfi  münasibəti  (müsəlman q ırğın larından az vaxt 

keçmişdi) və onların müharibə etdiyi Os manlı dövlətinə rəğbət göstərməsi, hərbi əsirlərin sərgərdan dolaşdığı şəhərdə hərc-

mə rclik  və  s.  təsirsiz  qala   bilmə zdi.  Qa fqaz  İsla m  Ordusunun  güclü  həmlə ləri  qarşısında  Bakını  ə ldə  sa xla mağın  

mü mkünsüzlüyünü görən hərbi ekspedisiya 1918 il sentyabrın 14-də şəhəri tərk etdi.  Bakı  məsələsi  ilə bağlı A zərbaycan 

Xalq  Cü mhuriyyətinin birinci Britaniya  missiyası ilə əlaqələri  kəsilmişdi.  Bu  zaman tərəflər  müttəfiq yo x, əks cəbhələrdə 

dayanan dövlətlər olmuşlar. 

 

Əd.: 

bax Böyük Britaniya əks-kəşfiyyatının Qafqaz-Xəzər missiyası məqaləsinin ədəbiyyatına

. 

 

"BÖYÜK  ER MƏNĠS TAN"  -  mürtəce  din i-ideoloji  və  terrorçu  "doktrina".  Erməni  millətçiləri  tərəfindən  özgə 

torpaqlarına y iyələn mək məqsədilə yaradılmışdır. Əsasında güya vaxtilə "dənizdən-dənizə" geniş əraziləri əhatə etmiş olan  

uydurma  "Böyük  Ermənistan"  dövlətini  dirçəltmək  ideyası  durur.  Ermən i  millətçilərinin  iddiaların ın  əksinə  olaraq,  ilk 

mənbələ rdə tarixdə "Böyük Ermən istan" adlı dövlətin o lması barədə heç bir mə lu mat yo xdur. 

Antropoloji, o cümlədən somotoloji (bədən ölçüləri), kranio loji (kəllə ölçü ləri), odontoloji  (diş quruluşu), seroloji 

(qan  qruplarının   tədqiqi)  araşdırma lar  sübut  edir  ki,  uydurma  "armenoid   irqi"  və  ermən ilər  nəinki  Cənubi  Qafqazın  

aborigen  əhalisi  -  yerli  sakinləri  deyillər,  ü mu miyyətlə  Ön  Asiyaya  da  sonradan  gəlmişlər.  Arxeoloji  qazıntılar  za man ı 

indiki  Ermən istan Respublikası ə razisindən tapılan və Mis-Daş dövrünə aid olunan (Şenqavit və Cararat), hə mç inin e rkən  

Tunc dövrunə aid edilən (Berkaber ve  Göyçə gölü sahillərindəki ərazilər) qədim  insan qalıqları da bunu aydın sübut edir. 

Göstərilən qədim  insan qalıqların ın  morfo loji quruluşu ilə sonradan həmin ərazilərdə  məskunlaşan ermənilər arasında heç 

bir bağlılıq yo xdur. Eyni fikri son Tunc və Dəmir dövrünə aid  tapıntılar da təsdiq edir (Bunak V.V., Crania Armenica, M., 

1927, səh. 26). 

 

 

 

 

 

 

 

---