286
Kəllə quruluşuna görə aparılan antropoloji tədqiqatlar erməniləri qısabaşlıla r və ya bra xikranlar qrupuna aid edir.
Antropoloqlar (Virxov və başqa məşhur alimlə r) Qafqa zm qədim qəbiristanlıq larından tapılan kə llələ rin ö lçülməsinə əsasən
müəyyenləşdirmişlər ki. bu diyarm aborigen əhalisi, yəni ən qədim yerli sakin ləri u zunbaşlılar və ya dolixokranlar qrupuna
aiddirlər. Bu da sübut edir ki, indiki e rmənilər Qa fqazın yerli əhalisi deyillər (Джава хашвили И.А., Ис тория грузинслого
народа, Тифлис,1916, s.11-12).
İlk mənbələr və tədqiqatlar göstərir ki, müasir ermən ilərin əcdadları o lduğu güman edilən köçəri qəbilələr era-
mızdan əvvəl təxminən 12 əsrdə Balkan yarımadasından hərəkətə başlayıb Kiçik Asiyaya keçmiş və Yu xarı Fərat vadisində
(Van gölünə doğru ərazilərdə) məskən salmışlar. Ermənilərin əcdadlarmın ın bu əraziyə sonradan gəlmə olduqları tarix
elmində İ.M.Dya konov tərəfindən sübut edilmiş faktdır (Дьяконов И.М., Предыстория армянского народа, Ереван,1968).
Ermənilərin əcdadları hesab edilən qəbilə lərin yerləşdiyi hə min əra zi (Yu xarı Fə rat vadisi) sonralar Urartu dövlətin in, Mada
(Midiya) və İran-Əhə mən i (Hə xə maniş) impe riyasının tərkib inə daxil olmuşdur. Əhə məni imperiyasının süqutundan sonra
onların yu xarı Fərat vadisində kiçik bir knyazlığı yaran mış və tədriclə güclənən bu knyazlıq mənşəcə parfiyalı o lan II Tiq-
ranın (e.ə.95-55) hakimiyyətinin əvvəllərində qonşu ölkələrə (Kiçik Asiyanın qərb inə və Mesopotamiyaya doğru) işğalçı
yürüşlər edərək, q ısa bir müddət ərzində öz ərazisini genişləndirə b ilmişdi. Lakin e.ə.66 ildə Ro ma sərkərdəsi Po mpey II
Tiqranın hərb i qüvvələrini darmadağın etdikdən sonra, Kiçik Asiyanın şərqində mövcud olmuş erməni knyazlığ ı müstəqil
dövlət kimi tarix səhnəsindən silin mişdir.
Kiç ik Asiyanın şərqində ermənilərin yenidən siyasi səhnəyə gəlməsi xristian dininin meydana gəlməsi və yayıl-
ması dövrünə təsadüf edir.
Xristianlığ ı qəbul etdikdən sonra vahid xristian kilsəsindən üz döndərən ermən ilər təriqətçi monofizitlərin tərəfinə
keçdilər və özlərinin əlah iddə qriqorian kilsəsini yaratdılar. Qriqorian kilsəsi, dövlətin o lmad ığı şəraitdə, ermən i
icmalarının təkcə d ini deyil, eyni zamanda, siyasi h imayəçisi funksiyasını da ö z ü zərinə götürdü. Qriqorian kilsəsinin idarə
etdiyi ermənilə r bu vaxtdan başlayaraq, öz mövqelərin i qoruyub saxla maq və təcavüzkar məqsədlərinə nail olmaq üçün
həmişə daha güclü xa ric i qüvvəyə sığınmaq yolunu tutdular. Be lə ki, e rmənilər Bizansa qarşı ərəb xə lifələ ri ilə
sövdələşməyə gird ilər. Qriqorian kilsəsi "Böyük Ermənistan"ı dirçəltmək üçün ilk dəfə ərəb işğalları dövründə fəallaşdı.
Öz qonşularına xəyanət edərək ərəb xəlifələrinə sığınan və yadelli təcavüzkarlar tərəfindən müdafiə o lunan qriqorian
kilsəsi Azə rbaycan dövləti olan Qafqa z Albaniyasının qərb-dağlıq ə razilərində (indiki Dağlıq Qarabağda və indiki
Ermənistan Respublikasının mövcud olduğu Qərbi Azərbaycan topraqlarında) yaşayan yerli alban-xristian əhali arasında
qriqorian lığ ı yay mağa başladı. Zaman keçd ikcə qriqorianlığı qəbul etmiş alban-Azərbaycan tayfalarının
erməniləşdirilməsinə başlandı. Bununla da Xilafət dövründə qriqorian kilsəsinin dini təsir dairəsi Cənubi Qafqa za doğru
genişlənməyə başladı. Qriqorian missionerlərinin gəlişi ilə Cənubi Qafqaz əvvəlcə din i toqquşmalar, sonralar isə etnik
qarşıdurmalar dövrünə qədəm qoydu.
Ərəb xilafəti zəiflədikdən sonra qriqorian kilsəsi bu dəfə A zərbaycan türk dövlətlərinə və nəhayət, Os manlı
imperiyasına sığındı, qriqorian kilsəsi və ermənilər Osman lı sultanları tərəfindən himayə olundu. Zaman keçd ikcə er-
mən ilə r Osman lı imperiyasının ma liyyə-iqtisadi və hərbi-siyasi həyatında mühüm mövqelər ələ keç ird ilə r. Qriqorian kilsəsi
və ermən ilə r, eyni za manda, A zərbaycan dövlətlərindən, o cümlədən Ağqoyunlu və Səfəvi hökmdarlarından da geniş
imtiya zlar qopara bildilər. Os manlı sultanları kimi, A zərbaycan hökmdarla rı da qriqorian kils əsinə sərbəstlik verdilə r.
Ölkənin mü xtəlif yerlərində, o cü mlədən indiki Ermən istan Respublikasının ərazisində erməni kilsələri tikildi. Ermən ilər
Səfəvi dövlətində, xüsusilə Şah Abbas (1587-1629) dövründə daha mühüm mövqelər ə lə keçirdilər.
Be ləliklə, Osman lı, A zərbaycan Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin himayəsi sayəsində Anadoluda, İran ə razi-
sində, Cənubi Qa fqazda qriqorian kils əsi və ermən ilə rin mövqeyi xey li gücləndi.
Qərb dövlətlərinin antitürkiyə siyasəti gücləndikcə ermənilə r Os manlı dövlətinə də xəyanət etdilər. Ağqoyunlu,
Səfəvi və qərb hökmda rla rına " xid mət" edən ermənilər Os manlı imperiyasına qarşı antitürkiyə koa lisiyasının
formalaşdırılmasında fəal iştirak etdilər. Beləliklə, ermənilərin qərb dövlətlərinin əlində Azərbaycana və Türkiyəyə qarşı
alətə çevrilməsi dövrü başlandı.
Çar Rusiyası Cənubi Qafqazda işğalçılıq müharibələrinə başladıqda qriqorian kilsəsi və ermənilər bu dəfə yeni
təcavüzkarın tərə finə keçdilər, ilk dəfə silah lanaraq Rusiya qoşunlarının tərkibində Azərbaycan dövlətlərinə və Os manlı
imperiyasına qarşı hərbi əməliyyatlarda iştirak etdilər. Azərbaycanın xristian alban əhalisinin zorla qriqorianlaşdırılması və
alban kilsəsinin təqib olunması gücləndi. Bununla yanaşı, silahlı e rməni quldur dəstələrinin A zərbaycanda və Şərqi
Anadoluda dinc türk-müsəlman əhalisinə qarşı soyqırımları dövrü başlandı. Çar Rusiyası ermənilərin və qriqorian
kilsəsinin bu "xid mətlə rini" nəzə rə a laraq Os manlı impe riyası və Qacarlar İran ı əra zisindən ermənilərin kütləvi surətdə
şimali Azərbaycana, xüsusilə İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ xanlıqların ın ərazilərinə köçürülməsini təmin etdi. Gü lüstan
(1813) və Türkmənçay (1828) müqavilə lərinə əsasən, Azərbaycan torpaqları Rusiya ilə İran arasında bölüşdürüldükdən və
Azərbaycanın müstəqil dövlətlə ri-xan lıq lar aradan qald ırıld ıqdan sonra çar Rusiyası Azərbaycan torpaqlarında (Na xç ıvan
və İrəvan xan lıq larının ə ra ziləri əsasında) "Erməni vilayəti" adlı inzibati idarə vahidi yaratdı. Bununla da tarixi A zərbaycan
ərazisində gələcək ermən i dövlətinin əsası qoyuldu. 1836 ildə isə ermən i qriqorian kilsəsinin təhriki ilə müstəqil alban
kilsəsi ləğv olundu. Çar Rusiyası tərəfindən himayə və müdafiə olunan ermənilər bu vaxtdan etibarən Azərbaycanda və
Anadoluda türk-müsəlman əhaliyə qarşı kütləvi q ırğ ınlara başladılar.