288
BÖYÜK NAZĠRLƏR ġ URAS I - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin fəaliyyət göstərdiyi illərdə ölkədə ali
icraedic i ha kimiyyət orqanı vəzifələ rin i yerinə yetirən quru m. 1918 il mayın 28-də Tiflisdə Azərbaycan Milli Şurası
tərəfindən Azərbaycanın İstiqlal bəyannaməsi qəbul edildikdən sonra bəyannamənin 6-cı bəndinə uyğun olaraq, elə həmin
gün Müəssislər Məclisi çağırılana qədər Milli Şura qarşısında məsul olan Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin müvəqqəti
hökuməti kimi yaradılmışdı. Böyük Nazirlər Şurasına höku mət başçısı sədrlik edirdi. Fətəli xan Xoyski 11 nazirlikdən
ibarət olan ilk müvəqqəti Na zirlər Şurasının sədri təsdiq olunmuşdu. Azərbaycan Milli Şurası və höku məti Tiflisdən
Gəncəyə köçdükdən sonra burada F.x.Xoyskin in təşkil etdiy i ikinci müvəqqəti Höku mətin tərkib inə yenə də 11 nazirlik
daxil id i. A zərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin 1918 il dekabrın 7-də açılan 1-ci ic lasında F.x.Xoyski ö z
hökumətin in fəaliyyəti barədə hesabat verərək, höku mətin istefasını qəbul etməy i xah iş etmişdi. Parlament müvəqqəti
hökumətin istefasını qəbul edərək, 3-cü höku mətin də təşkilin i F.x.Xoyskiyə tapşırmışdı. Həmin il dekabrın 26-da
F.x.Xoyski 14 na zirlikdən ibarət yeni höku mət kabinəsi təşkil et mişdi. 1919 ilin fevra lında F.x.Xoyskinin 3-cü höku mət
kabinəsi istefa verdi. Hə min il apre lin 14-də Nəsib bəy Yusifbəylinin sədrliy i ilə 14 nazirlikdən ibarət yeni, 4-cü höku mət
kabinəsi yaradılmışdı. 1919 il dekabrın 22-də N.Yusifbəyli Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin sonuncu - Beşinci hök umət
k abinəsini forma laşdırmışdı.
Azərbaycan Cü mhuriyyətinin fəaliyyəti dövründə ölkənin idarəç iliyi ilə bağlı bütün məsələlə r Böyük Nazirlə r
Şurasının iclaslarında ko lleg ial şəkildə mü zakirə və həll olunur, müvafiq qərarlar qəbul edilirdi.
Böyük Nazirlər Şurasında ölkən in idarə olun ması ilə bağlı bütün məsələlərə - dövlət quruculuğu, iqtisadiyyat,
sənaye, kənd təsərrüfatı, ma liyyə, ü mu miyyətlə, bütün təsərrüfat sahələri üzrə işlərin təşkilinə, e lmin, təhsilin,
mədəniyyətin və s. yenidən qurulmasına ba xılırdı. Ölkənin xa ric i siyasəti, onun müdafiəsi və s. məsələ lər məhz Böyük
Nazirlə r Şurasın ın ic laslarında geniş mü zakirə edilir və müvafiq qərarlar qəbul olunurdu. Höku mətin 1918 il 12 noyabr
tarixli qərarına əsasən, Böyük Nazirlər Şurası ilə bərabər Kiçik Nazirlər Şurası da yaradılmışdı. 1918 ilin dekabrında
Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Parla menti qanunvericilik orqanı kimi fəa liyyətə başladıqdan sonra is ə ayrı-ayrı nazir-
liklərdə ha zırlan mış qanun layihələrinə əvvəlcə Böyük Nazirlə r Şu rasında baxılır, ta m hazır vəziyyətə gətirild ikdən sonra
Parlamentin mü zakirəsinə təqdim olunurdu.
Əd.:
Aзepбaйджанская Демократиская Pecnублика (1918-1920), Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998;
Aдpec-календары Aзepбaйджанской Pecnублики нa 1920 r., B., 1920;
BRES T-LĠTOVS K S ÜLH MÜQAVĠLƏS ĠNƏ Ə LAVƏ MƏ XFĠ SAZĠġ - Almaniya-Rusiya sazişi (1918, 27
avqust). Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti yarandığı zaman onun ən yaxın və etibarlı müttəfiqi o lan Os manlı dövləti Birinci
dünya müharibəsində (1914-18) Alman iya ilə bir cəbhədə vuruşurdu. Türkiyə ilə müttəfiq olmasına baxmayaraq, A lmaniya
Azərbaycana münasibətdə fərqli siyasət yeridird i. Alman iya, türk-A zərbaycan qoşunlarının Ba kın ı daşnak-menşevik
qüvvələrindən azad edəcəkləri halda ciddi ehtiyac duyduğu neftdən məhru m o lacağından narahat idi. Digər tərəfdən,
Bakın ı yenidən ələ keçirməyə cəhd göstərən bolşevik Rusiyası da Almaniyanın diplo matik yard ımına nail o lmaq istəyirdi.
Rusiya türklərin Bakıda, həmçinin bütün Azərbaycanda möhkəmlən məsinə hər vasitə ilə mane olmağa çalışırdı. Buna görə
də ümumi maraqlarla bağlı o laraq, Azərbaycan məsələsində onların a rasında yaxın laşma baş verdi və bu, üç aya qədər
çəkən danışıqlardan sonra, 1918 il avqustun 27-də Berlində A lmaniya ilə sovet Rusiyası arasında Brest müqaviləsinə əlavə
mə xfi sazişin imza lan ması ilə nəticələndi (Bak ı məsələsi ilə bağlı olduğundan, bəzən Bakı barəsində saziş də adlandırılır).
8 fəsil və 17 maddədən ibarət Alman iya-Rusiya mə xfi sazişini Berlindəki rus səfiri A.İoffe və Almaniya Xaric i
İşlər Nazirliyinin məsul şəxsləri, g izli müşavirləri - xarici işlər idarəsinin katib i, istefada olan kontradmiral Pavel fon
Hintse və xaric i işlər idarəsinin direktoru İohannes Krüge imzala mışla r. Sa zişdə Ukrayna, Krım, Qara dəniz sahili,
Qafqazla bağlı məsələlər və bir sıra digər məsələlər də əksin i tap mışdır.
Sazişin altıncı fəslinə görə, Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası Gü rcüstanın müstəqil dövlət kimi
Almaniya tərəfindən tanınmasına öz ra zılığını bildirirdi. On dördüncü maddədə deyilird i ki, Alman iya Gürcüstanın sər-
hədlərindən kənarda hər hansı üçüncü dövlətə hərbi ə mə liyyatlarda heç b ir yardım et məyəcəkdir. A lman iya, hə mçin in,
üçüncü bir dövlətin silah lı qüwələrinin Kür çay ımn mənsəbinden Petropavlovsk kəndinə qədər, Şamaxı qəza-sımn
sərhədləri boyunca Əyrioba kəndinədək, düz xət lə Bakı, Şa ma xı, Quba qəzaların ın kəsişdiyi nöqtəyə qədər, sonra Bakı
qəzasının şimalından dənizə qədər olan əra zilərə keç məyəcəyini öhdəsinə götürürdü. Üçüncü dövlət dedikdə, bu za man
artıq A zərbaycan ərazisində fəal xilaskarlıq əməliyyatları aparan Türkiyə nəzərdə tutulurdu. Rusiya da, öz növbəsində,
Bakını tutandan sonra burada neft hasilatını artırmağı, hər ay çıxarılan neftin dörddə bir h issəsini Donetsk hövzəsindən
aparılan daş kö mürun əvəzində Almaniyaya verməyi öhdəsinə götürürdü. Lakin sazişdə Alman iyaya veriləcək neftin
miqdarı müəyyənləşdirilməmişdi. Bununla Almaniya, əslində, bolşeviklərin Azərbaycanla bağlı işğalçılıq planlarına, o
cümlədən Bakı neftin in Rusiyanın əlinə keçməsinə razılıq verd i.
Almaniyanın Türkiyədən gizli imzaladığ ı saziş, bütövlükdə, müttəfiqi Tü rkiyəyə, habelə Azərbaycana qarşı
yönəlmişdi. Bu isə həm Türkiyənin, həm də Azərbaycan ictimaiyyəti və rəsmi dairələrinin narazılığına səbəb oldu.
Sentyabrın 1-də saziş haqqında İstanbuldan Azərbaycan hökumətinə məlu mat verən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
həyəcanla yazırd ı: "Necə olursa-olsun, Bakını almaq, almaq və almaq lazımdır".