[]

304 

 

 

 

Ali  təhsilini  başa  vurandan  sonra  Bakıya  qayıdaraq,  məhkə mədə   andlı  hakim  kö məkç isi 

vəzifəsində çalışmışdır. Hüquqşünas kimi ş əhər əhalisinin  hörmətin i qa zanan 27 yaşlı Mə mməd  Yusif 

1912  ildə  Bakı,  Ye lizavetpol  (Gəncə)  və  İrəvan  quberniyalarının  müsəlman   əhalisi  tərəfindən  4-cü 

Dövlət dumasına deputat seçilmişdir.  O, 4-cü  Dövlət dumasında  Cənubi  Qafqazdan yeganə  müsəlman 

deputat idi.  

 

 

 

 

 

 

 

M.Cəfə rov 

1912-17 

illərdə   Sankt-Peterburqda  fəaliyyət  göstərən  4-cü  Dövlət  du masının  5-ci  bölməsinin,  Müsəlman 

fraksiyasının, büdcə, köçürmə, sorğu, məhkəmə  islahatı, hərbi və dəniz  işləri üzrə ko missiyaların ın üzvü 

seçilmişdi.  O,  dumada  Rusiya  baş  nazirin in  hesabatı,  gömrük  departamentinin  xərcləmə  dərəcəsi, 

köçürmə  idarəsi  ü zrə  xərclərin  smetasına  dair  büdcə  komissiyasının  hesabatı,  1913  ildə  Cənubi 

Qafqazın  bəzi yerlərində məhsulsuz qalmış əhaliyə kö mək tədbirləri, müharibə və s. məsələlərin mü zakirəsi zamanı çıxışlar 

etmiş,  çar  hökumətinin  müstəmləkəçilik  siyasətini,  Cənubi  Qafqaz  əhalisinə,  xüsusən  müsəlman ların  maariflən məsinə 

laqeyd  münasibət  göstərildiy ini,  hüquqların ın  məhdudlaşdırıld ığın ı,  milli  məktəblərin  bağlandığ ını  tənqid  etmiş  və 

kazarmaya çevrilmiş məscid lərin qaytarılmasını Müsəlman fraksiyası adından tələb etmişdir.  

 

 

 

 

Çarizmin  köçürmə siyasətinə öz mənfi  münasibətini bildirən M.Cəfərov, bunun "yerli ünsürü sıxışdırmaq yolu "ilə 

ucqarlarda  rus  ünsürünü  gücləndirmə k"  məqsədi  daşıdığın ı  gös tərirdi.  Köçürmə   nəticəsində  ən  ya xşı  torpaqların   yerli 

əhalidən  alınıb  gəlmə  əhaliyə  verilməsini,  yerli  əhalin in  yaşamaq  imkan larının  əlindən  alın masını  M.Cəfərov  ―dövlət  işi 

yox", yerli əhaliyə qarşı yönəldilmiş "dövlət bəlası‖ hesab edirdi. 

M. Cə fərov San kt-Peterburqda olduğu dövrdə Lənkəran balıqçıla rı, Şa ma xı  müə llimlə ri,  müsəlman  ruhanilə ri ona 

bir deputat kimi müraciət  etmişlər. O, əhalinin irə li sürdüyü məsələri həll et mək üçün bir sıra  dövlət idarə ləri və nazirliklə rlə  

əlaqə  saxlamış,  onların  həllinə  çalış mışdır.  Fevral  inqilabını  (1917)  rəğbətlə  qarşılayan  M.Cəfərov  1917  ilin  martın  9-da 

Müvəqqəti hökumətin göstərişi  ilə  4-cü Dövlət du masının üzv lərindən yaradılan Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsinin tərkib inə 

daxil id i.  Hə min ko mitədə ona sənaye və ticarət işlərinə rəhbərlik tapşırılmışdı.  Bu ko mitə ―Müvəqqəti hökumət tərəfindən 

1917 il martın 6-da bütün xalqa elan olun muş prinsiplər əsasında Zaqafqaziya diyarında möhkəm qayda yaratmalı və diyarda 

hakimiyyət orqanını təşkil et məli id i". 

M. Cəfə rov Fevra l inqilabı nəticəsində əldə  olun muş azadlığ ı müdafıə et mə k, qoruyub saxla maq  üçün bütün s əyləri 

birləşdirməyə çağırırdı: "Bu azad lığ ı əlinizdən verməyin onu əlinizdə  möhkəm saxlayın, iç işləri barədə isə sonra danışarıq‖. 

Çarizmin devrilməsi ərəfəsində fəaliyyət göstərmiş 4-cü Du ma tribunasından istifadə edən M.Cəfərov öz səsini mü xalifətin 

səsinə  qoşaraq  "mərkə zləşdirilmiş  bürokratik  me xanizmin  Rusiyanın  özgə  xa lqla rın ın  milli  hisslərin i"  təhqir  etdiyini  ta m 

açıqlığı ilə bildirmişdi.    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

M.Cəfə rov  1917  il  aprelin  15-20-də  Qa fqaz  müsəlmanla rın ın  Bakıda  keçirilən  qurultayında  ç ıxış  et miş, 

müsəlman ları  birliyə  çağırmışdır.  Həmin  il  noyabrın  15-də  Tiflisdə  yaradılan  Zaqafqaziya  Ko missarlığında  M.Cəfərov 

ticarət və sənaye komissarı vəzifəsini tutmuşdu.  

 

 

 

 

 

 

 

 

M.  Cəfə rov 1918  il fevra lın  23-dən Tiflisdə işə başlayan Zaqafqaziya seyminin Müs əlman  fra ksiyasının üzvü, bu 

fraksiyanın  ü mu mi  rəyasət  heyətinin  sədr  müavini  idi.  O,  seymin  və  Müsəlman  fraksiyasının  iclaslarında  dəfələrlə  çıxış 

edərək,  Cənubi  Qafqa z  xalq larını  dostluğa,  ədavəti  aradan  qaldırmağa,  ə ldə  edilmiş  azad lığ ı  qoru mağa  çağırmış,Türkiyə 

dövləti ilə danışıqlara başlamağı və sülh sazişi bağlamağı təklif etmişdir. 

1918  il  may m  27-də  Müsəlman  fra ksiyasının  fövqəladə  ic lasında  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadənin  sədrliyi  ilə  

yaradılan Müvəqqəti Milli Şuranın İcraiyyə Ko mitəsinin tərkibində M.Cəfərov da seçilmişdi. 

M.Cəfə rov  Azə rbaycan  Milli  Şu rasının  1918  il  may ın  28  –dəki  ic lasında  qəbul  etdiyi  İstiqlal  bəyannaməsini 

imzayanlardan  biri  olmuşdur.  Hə min  iclasda  Fətəli  xan  Xoyskinin  təşkil  etdiy i  ilk  Azə rbaycan  Höku mətinin  tərkibində 

M.Cəfə rov    t icarət  və  sənaye  naziri  vəzifəsin i  tut muşdur.Hə min  il  iyunun  17-də  bu  Hö ku mət  istefa  verd ikdən  sonra, 

M.Cəfərov  Azə rbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  Gü rcüstan  Respublikasında  diplomat ik  nu mayəndəsi  olmuşdur  (1918  il 

iyunun axırla rından 1919  il  mart ın ortalarına  kimi).  O, bu vəzifədə Azərbaycan və Gü rcüstan hökumətlə ri a rasında dostluq 

əlaqələrinin  yaradılmasında,  keçmiş  Zaqafqaziya  Demo kratik  Federativ  Respublikasının  əmlakın ın  bölüşdürülməsində, 

Gü rcüstan  və  Dağlılar  respublikaları  nü mayəndələrinin  Tiflisdə  keçirilmiş  konfransında  yaxından  iştirak  etmiş  və 

Azərbaycanla Gürcüstan arasında əlavə müvəqqəti kağ ız bura xılması haqqında müqaviləni imzala mışdır.   

 

 

1919 il  ma rtın 14-də Nəsib bəy Yusifbəylinin təşkil etdiyi  4 –cü hökumətdə M.Cəfə rov  xaric i işlə r naziri və zifəsini 

tutmuş,  bu  vəzifədə  1919  il  dekabrın  22-ə  qədər  çalışmışdır.  M.Cəfərov  bir  dip lo mat  kimi  A zərbaycan  Respublikasın ın 

mənafey ini müdafiə et mişdir. Bu onun imza ladığı Gürcüstan və Azərbaycan respublikala rı arasında hərbi-müdafiə sahəsində  

əməkdaşlıq  haqqında  müqavilədə,  Ermən istan, Gürcüstan və Azərbaycan respublikaları arasında sazişdə, azərbaycanlılara 

qarşı  soyqırımı  və  ayrı-seçkilik  siyasəti  əleyhinə  Ermən istan  xarici  işlər  nazirliyinə,  müsəlman  əhalisinin  mənafeyinin, 

əmlakın ın  müdafiə  edilməsi  Azərbaycanın  ərazi  bütövlüyünün  qorunması  barədə  B.  Britaniyanın   Cənubi  Qafqazdakı  və 

Bakıdakı qoşunların ın ko mandanlıqlarına göndərdiyi notalarda və s. aydın əksin i tapmışdır. 

M. Cə fərovun sərəncamı  ilə çar  Rusiyasının Cənubi Qa fqazda siyasətinə dair sənədlər toplusunu hazırla maq üçün 

xüsusi komissiya yaradılmışdı (bax Dokumentı po russkoy politike v Zakavkazye). 

 

 

 

 

 

 

---