[]

56 

 

getdikcə güclənir, ölkənin  müdafiə imkan ları artırdı.  1919  ilin yayında Denikin qoşunlarının Azərbaycana hərbi müda xiləsi 

təhlükəsi artdığı  za man, ölkənin əra zi bütövlüyünün qorunub saxlan ması üçün bütöv müdafiə sisteminin yaradılmasına nail 

olundu,  Şimal  sərhədinin  müdafiə  sistemi,  Abşeronun  müdafiə  sistemi,  Bak ının  müdafiə  sistemi  quruldu,  bu  müdafiə 

sistemlərinin  möhkə mləndirilməsi üçün kifayət qədər qüvvə və vəsait ayrıldı.  1919  ilin  iyununda  Dövlət Müdafiə Komitəsi 

yaradıldı və bununla da ö lkənin  müdafiəsinin təşkili konkret bir orqanda mərkəzləşdirild i. Nazirlər Şurası sədrinin rəhbərlik 

etdiyi  bu  orqan  hərbi  quruculuq  sahəsində  həm  zə ruri  olan  qəra rla r  qəbul  ed ir,  hə m  də  ö zü  bu  qərarların  icrasını  təşkil 

edirdi. 

Höku mətin  gördüyü qəti tədbirlər nəticəsində texmi-nən il yanm ərzinde, mü rəkkeb tarixi şəraitdə, iqtisadi və hərbi 

bazanm  ço x  zəif  olmasına  baxmayaraq,  kifayət  qədər  yüksək  döyüş  qabiliyyətinə  malik  bir  ordu  yaradıldı.  Bu  ordunun 

təşkili Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin ən mühüm nailiyyətlərindən biri idi. 

1919  ilin  avqustunda Azərbaycan  ordusunun  artıq  kifayət  qədər  forma laşmış  hərbi  hissələri  Lənkəran  bölgəsinin 

Azərbaycan  Höku mətinə  tabe  olmayan  qiyamç ılardan  tə mizlən məsi  məqsədilə   Lənk əran  əməliyyatını  uğurla  yerinə 

yetirdilər.  Qiya mç ı  qüvvələrin  məğlub  edilməsi  və  bölgədə  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  hakimiyyətinin  bərqəra r 

olunması hərb i nazirin əmri ilə yarad ılmış  Lənkəran dəstəsinə tapşırıld ı.  Dəstənin ko mandanlığ ı general-mayor  Həbib bəy 

Səlimova həvalə olun muşdu. 

Lənkə ran dəstəsinin qətiyyətli və  çevik  fəaliyyəti nəticəsində sentyabrın 3-də  bölgədəki rus hərbi qüvvələri tərk-

silah  edild ilə r.  Bununla  əlaqədar  ola raq  hərbi  na zir  Sə məd  bəy  Meh mandarovun  1919  il  19  sentyabr  tarixli  420  saylı 

əmrində  deyilird i:  "Lənkəran  şəhərinin  tutulması,  həmin  rayonda  qayda-qanunun  bərpa  edilməsi  və  Azərbaycan 

Hökumətinin hakimiyyətinin təsdiq edilməsi üçün  mənim tərəfimdən Lənkərana  Ümumi qərargah  rəisi general-mayor 

Səlimovun komandanlığı altında üç qoşun növünd ən ibarət xüsusi dəstə təchiz edilmiş və göndərilmişdi. 

Hacıqabuldan Lənkərana və geriyə olan 430 verstlik məsafəni bərk  istilərdə bizim gənc ordumuz xəstələr və ar-

xada qalanlar olmadan 15 günə qət etmişdir. Bütün yürüş ə rzində dəstədə qayda-qanun pozulmamış, yerli sakinlərdən 

heç birinə kiçik bir ziyan da vurulmamışdır. Yol-boyu şəhər və kəndlərin əhalisi dəstənin zabit və əsgərlərinin nəzakətli 

davranışlarını  böyük  minnətdarlıqla  qeyd  edirdilər.  Mən  buna  dəstə  qayıdandan  sonra  Lənkərana  olan  şəxsi  səfərim 

zamanı əmin oldum. Öz əsl hərbi görkəmi və nümunəvi nizam-intizamı ilə hamıda güclü təəssürat yaradan dəstə zəngin 

hərbi qənimətlə Lənkəran qəzasını və Muğanı əzizimiz Azərbaycanın ağuşuna qaytardı, zülmdən və anarxiyadan əziyyət 

çəkən əhalini sakitləşdirdi və əmin-amanlığı təmin etdi. Bütün bunlar bir damla qan tökulmədən həyata keçirildi. 

Azərbaycan ordusunun birinci hərbi yürüşündə özlərini qoçaq və şərəfli döyüşçü kimi göstərən gənc  əsgərlərə 

ürəkdən "sağ ol!" deyirəm". 

Azərbaycan ordusunun nəyə qadir olması  Qarabağın dağlıq hissəsini Azərbaycandan qoparmaq  məqsədilə həyata 

keçirilən  ermən i-daşnak  təcavüzünün  aradan  qaldırılması  üçün  aparılan  Qarabağ  əməliyyatında  özünü  bir  daha  bariz 

nümayiş etdirdi.  Bu təcavüz Azərbaycanın işğalı və bölüşdürülməsi  məqsədilə Sovet  Rusiyası ilə erməni-daşnak qüvvələri 

arasındakı  sövdələşmə  nəticəsində  həyata  keçirilird i.  Erməni-daşnak  qüvvələri  bütün  Qarabağı  ələ  keçirməyə  cəhd 

göstərməklə, həm də A zərbaycanın şimal sərhədlərin in  müdafiəsinin tamamilə zəiflədilməsinə və 

 

---

57 

 

bununla da bolşevik işğalının asanlaşmasına əlverişli şərait yaratma lı id i. 

Erməni qüvvələri Novru z bayra mı günlərində,  mart ın  22-də gecə saat 3-də eyni va xtda Şuşa, Xankəndi,  Əsgəran, 

Xocalı və Tərtərdə yerləşən qoşun bölmələrinin ü zərinə hücu ma başlasalar da, hərb i təşəbbüsü ələ ala bilmədilər. Birinci 

piyada  diviziyasının  ko mandiri  general-mayor  Cavad  bəy  Şıxlinski  erməni  silahlı  dəstələrin in  Əsgəran  qalası  ü zərinə 

hücumu  başlanandan  sonra  Nazirlər  Şurasının  sədri  Nəsib  bəy  Yusifbəyliyə  göndərdiyi  teleqramında  yazırdı:  "Əsgərlər 

qalanın bir hissəsini hələ də əllərində saxlayırlar... ya başımızı verəcəyik, ya da Əsgəranı qoruyacağıq". 

Qarabağ  müharibəsi  Azərbaycan  ordusunun və  onun  rəhbərliyinin  müstəqillik  dövründə  rastlaşdıqları  ən  ağır  və 

həm də ən şərəfli sınaq idi. Qısa  müddətdə Azərbaycanın bütün müdafiə qüvvələri səfərbərliyə a lındı.  Vətənin i və yurdunu 

sevən  Azərbaycan  oğulları  ölkənin  ə ra zi  bütövlüyünün  təmin  ed ilməsi  üçün  əsl  qəhrə manlıq  nü munələri  göstərirdilər. 

Azərbaycanın  hərb  tarixinə  Qarabağ  müharibəsi  adı  ilə  da xil  o lmuş  bu  müharibənin  uğurla  başa  çatdırılması  Azə rbaycan 

ordusu əsgərlərinin, zab it və generallarının Vətənə əsl xid mət nü munəsi id i. Hərb i na zir Sə məd bəy Meh mandarovun strateji 

rəhbərliy i, general  Əlağa Şıxlinskin in təşkilatçılıq  qabiliyyəti, genera l-mayor Həb ib bəy Sə limovun, general-mayor Cavad 

bəy Şıxlinskin in, genera l-mayor Tey mur bəy Novru zovun və yüzlə rlə d igər zab itlərin şücaəti A zərbaycan ordusunun qüdrət 

və  qabiliyyətini  nümay iş  etdirdi.  Ermən i  silahlı  qüvvələri  göstərdikləri  bütün  cəhdlərə  ba xmayaraq,  Qarabağın  A zərbay-

candan qoparılmasına nail o la bilməd ilər. 

Qarabağdakı  güclü  erməni  təcavüzü  dəf  olunsa  da, şimaldan  yaxınlaşan  hərbi  müdaxilənin  qarşısını  almaq  mü m-

kün olmadı, çünki A zərbaycan ordusunun şimal sərhədlərini qoruyan hərbi hissələrin Qarabağın  müdafiəsinə cəlb edilməsi 

nəticəsində buranın müdafiə  imkan ları ço x zəiflə mişdi. Qa rabağdakı qüvvələrin yenidən şima la at ılması üçün isə nə vaxt  var 

idi, nə də imkan. Hə m də, 1920 il apre lin 16-da Fətəli xan Xoyski b ild ird i ki, Qarabağdan qoşunları heç b ir vəchlə ç ıxa rmaq 

olma z, çünki bu, ermən i silahlı qüvvələrin in A zərbaycan torpaqlarına qarşı təcavüzünün yenidən güclənməsinə səbəb ola 

bilər. 

1920  il aprelin 27-də Sovet Rusiyası hərbi qüvvələrinin Azə rbaycan sərhədlərini po zması  xəbəri a lınan kimi, hərbi 

nazir  Sə məd  bəy  Meh mandarov  Birinci  piyada  diviziyasının  ko mandiri,  general-mayor  Cavad  bəy  Şıxlinskiyə  teleqra m 

göndərib şimal sərhədinin  müdafiəsinə hərbi qüvvə ayırması barədə əmr verd i: "Bolşeviklər Yalama stansiyasına hücum 

etdilər.  Onlar  dayanmadan  irəliləyirlər.  Xudatı  ələ  keçiriblər.  Çıxılmaz  vəziyyətdəyik.  Günü  bu  gün  Qızılburuna 

Qazaxdan bir tabor və Gəncədən bir tabor göndərməyinizi əmr edirəm.  Hər bir taborda ən azı 500 süngü və pulemyot 

olmalıdır.  Yük  qatarı  artıq  göndərmişik.  Həmin  hissələrin  gəlməsi  vaxtını  teleqramla  bildirin.  Biz  taborları  sabaha 

gözləyirik". 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Hərbi  na zir  Sə məd  bəy  Mehmandarov  bu  əmri  ilə ,  göründüyü  kimi,  şima l  cəbhəsinin  müdafiəsi  üçün  köməyi 

Qarabağdan deyil, Gəncə və Qazaxdan gözləyird i. Çünki yaran mış vəziyyətdə Qarabağda olan qüvvələrin şimala gətirilməsi 

belə, A zərbaycan ordusu ilə müqayisədə çox böyük zə rbə qüvvəsinə malik o lan Qırmızı ordunun qarşısını ala b ilməyəcəkdi. 

Hə m  də,  ermən i  təcavüzka rla rına  qarşı  aparılan  hərbi  ə mə liyyatlarda  Azərbaycan  ordusu  xeyli  canlı  qüvvə,  maddi  it kilə r 

vermişdi. Şimal sərhədi boyunca müdafiədə dayanan azsaylı hərb i h issələr bütün qüvvələri  ilə  müqavimət göstərsələr də, 

sayca qat-qat  çox  olan  və  hərbi  te xn ika  ilə  ya xşı  təchiz  olun muş  bolşevik  müda xiləç ilə rin in  qarşısını  sa xla maq  mü mkün 

olmadı. 

İşğalçı ordunun əsas zərbə qüvvəsinin zirehli qatarlarla Bakıya girməsi və şəhərin giriş-çıxış yollarının tutulması ilə 

Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin müqəddəratı həll edild i və Azə rbaycanın müstəqilliyinə son qoyuldu. 

Xarici  siyasət.  Azərbaycan  Xa lq  Cü mhuriyyəti  yarandığı  gündən  fəal  xaric i  siyasət  yerit məyə  başladı.  1918  il 

may ın 30-da Nazirlər Şurasının  sədri Fətəli xan  Xoyski Türkiyə, Alman iya, Avstriya - Macarıstan, Fransa, Böyük Britaniya, 

İtaliya,  ABŞ,  Bolqarıstan,  Ru mıniya,  İran,  İspaniya,  Ho llandiya,  Rusiya,  İsveç,  Ukrayna,  Danimarka  və  Yaponiya  xarici 

işlər nazirliklərinə Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətin in yaran ması barədə məlu mat göndərdi. 

Zaqafqaziya seyminin nümayəndələri ilə Türkiyə arasında Batu m danışıqları iyun ayının 4-də hər üç respublika və 

Osmanlı  dövləti  arasında  "sülh  və  dostluq"  haqqında  müqavilələrin  imzalanması  ilə  nəticələndi.  "Os manlı  impe rator 

hökuməti ilə Azərbaycan Cü mhuriyyəti arasında dostluq müqaviləsi" A zərbaycan Höku mətinin imzaladığ ı ilk dövlətlərarası 

müqavilə idi. Müqavilənin 4-cü maddəsində deyilird i: "Os manlı imperator höku məti A zərbaycan Cü mhuriyyəti Hö ku mətinə 

qayda-qanun  və  ölkənin   təhlükəsizliy inin   tə min   olun masına  ehtiyac  duyduğu  təqdirdə  hərbi  qüvvə  ilə   kö mək  et məy i 

öhdəsinə götürür". Osman lı yardımından əsas məqsəd 1918 ilin yazında bolşeviklərin əlinə keçmiş Bakını azad etmək idi. 

1918 il iyunun 17-də  birinci Höku mət  böhranından sonra yaradılmış yeni Hö ku mət kabinəsinin xaric i siyasətdə ilk 

addımı  Dördlər  İttifaq ı  və  Cənubi  Qafqaz  respublika ların ın  iştirakı  ilə  keçirilməsi  nəzərdə  tutulan  İstanbul  konfransına 

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Xə lil bəy Xasməmmədov və Aslan bəy Səfık ürdsk idən ibarət heyətin göndərilməsi oldu. 

Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Avropa ölkə ləri ilə d iplo matik ə laqələ r yarat maq məqsədilə 1918 il avqustun 23-də 

Əlimərdan  bəy  Topçubaşovu  fövqəladə  elçi  və  səlahiyyətli  nazir  kimi  İstanbula  göndərmişdi.  Bu rada  o,  rəsmi  görüşlər 

keçirmiş, Azərbaycanla bağlı mü xtəlif məsələlər ətrafında fikir mübadiləsi aparmışdı. 

İstanbulda vəziyyəti müşahidə edən Almaniya nü mayəndələri yəqin  etdilər ki, A zərbaycan Höku məti bolşeviklərin 

əlində olan Bakı quberniyasını heç kimə güzəştə getmək fikrində deyildir. Belə olduqda, onlar Bakı barəsində 

---