[]

309 

 

yaradıldı.  Bu höku məti yaradanlar sırasında Piroğlu Fəxrəddin  (Ərdoğan) bəy, əslən Borçalıdan olan Kəpənəkçi  Emin ağa 

və b. vardı. Noyabrın 14-də birinci  Qars konqresi çağırıld ı.  Bölgələ rin  milli şura rəhbərlərinin qatıldığı  konqresdə Emin ağa 

hökumət  funksiyasını yerinə yetirən "Qars İslam  Şurası"na sədr seçildi. Noyabrın 30-da "Qars İslam  Şurası"nın dəvəti  ilə 

Naxçıvan, Ordubad, Qəmərli, Sürməli  (İqdır), Şərd i  Şorəyel, A xıska, A xalkələk və  Batu m bölgələrindən gələn 60 nəfərlik 

nümayəndə heyətinin iştirakı ilə 2-ci Qars konqresi keçirild i. Batu mdan Ordubada qədər ərazidə Qars İslam Şurası höku məti 

quruldu. 12 nəfərdən ibarət höku mətə  əslən gümrülü  olan, sonralar Qarsa köçən İbrah im bəy Cahangirzadə rəhbərlik edirdi. 

İ.Cahangirzadə  rus  ordusunun  zabiti  olmuş  və  Araz  Türk  Cümhuriyyətinin  hərbi  naziri  kimi,  bölgə  əhalisin in 

silahlandırılmasına  və  hərbi  təlimlər  keçməsinə  rəhbərlik  etmişdi.  Qars  Milli  Şura  höku mətinin  əsas  vəzifəsi  daşnakların 

türk-müsəlman  əhaliyə qarşı törətdikləri soyqırımlarının  və bölgəni  işğal etməyə çalışan gürcü qoşunların ın hücumların ın 

qarşısını almaq və əhalin in təhlükəsizliy ini təmin etmək idi. 

1919  il yanvarın 13-də ingilis generalı  Bisç Qarsa gələrək,  Ermənistan höku mətinin  Stepan Korqanovu Qars vila-

tətinin başçısı təyin etdiyini b ild ird i. M illi  Şura  höku mətin in rəhbərləri  ingilis generalına bəyan etdilər  ki, bölgə əha lisin in 

85% -i  türklərdən  ibarətdir  və  vilayətin  rəhbərliyinə  ermənin in  təyin  edilməsi  Vilson  prinsiplərinə  ziddir.  Bundan  sonra 

general Bisç Milli Şura höku mətini tanıdığnı b ild ird i və Gü mrüyə qayıtdı. 

Bölgə təmsilçilərinin 1919  il yanvarın 17-də Qarsda keçirilən toplantısında Cənub-Qərbi Qafqaz höku mətinin yara-

dıldığ ı  elan  olundu.  Bu  siyasi  qurum  Cənub-Qərb i  Qafqaz  və  ya  Qars  Demo kratik  Cü mhuriyyəti  adlandı.  CQQC-nin  18 

maddədən  ibarət  Konstitusiyası  qəbul  olundu.  Cümhuriyyətin  40  min  k v.  k m  ərazisi,  1,7  milyon  nəfər  (1,5  milyonu  türk-

müsəlman) əhalisi vardı. Dövlət dili o laraq türk dili qəbul o lun muşdu. Üçrəngli (ağ, yaşıl və qara), ay-ulduzlu bayrağı vardı. 

Batu mda həftədə üç də fə ç ıxan  "Sədayi millət" qəzeti hökumətin rəsmi orqanı id i. Be ləliklə,  Rusiya imperiyasının dağılması 

ilə   əlaqədar  olaraq  Qars,  Batum,  A xalsıx,  A xa lkələ k,  Şərur,  Na xçıvan,  Sürmə li  və  İrəvan  qəzasının  cənub-şərq  hissəsinin 

əhalisi ö z müstəqilliy ini elan etdi. 

Qısa  müddətdə  CQQC-nin  Müvəqqəti  höku məti  təşkil  ed ild i.  İbrahim  bəy  Cahangirzadə  cü mhurbaşqanı  seçildi. 

Nazirlə r şurası beynəlmiləl tərkiblə  təşkil olun muşdu. Xarici işlər na ziri və zifəsinə türk Piroğlu  Fə xrəddin bəy, xa lq  maarifi 

naziri vəzifəsinə əvvəlcə yunan M.Andreyanot, sonra isə türk, müəllim Meh med bəy Kocaoğlu təyin edilmişdilə r. 

Partiyalar o lmadığ ından, 65 bitərəf deputatdan ibarət parlament yaradıldı. Do ktor Əsəd bəy Oktay  (Əsəd bəy Ha-

cıyev) parlamentin sədri seçild i. Parlament respublikanın 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

310 

 

xarici və da xili siyasətinin aşağıdakı  istiqamət lərini  müəyyənləşdirdi: 1)  CQQC bütün qonşuları  ilə,  xüsusən yeni 

yaradılmış Qafqaz dövlətləri  ilə  mehriban qonşuluq əlaqələri qurmaq niyyətindədir; 2) CQQC neytral dövlətdir; 3)  CQQC-

nın  vətəndaşları  milliyyətindən,  dinindən,  sosial  mənşəyindən,  siyasi  əqidəsindən  asılı  olmayaraq,  bərabər  hüquqlara 

ma likd irlər. 

Yeni  yaranan  dövlət  ixtisaslı  kadrlar  və  maliyyə  baxımından  çətinliklərlə  ü zləşirdi.  CQQC-nin  kö məyinə  ü mid  

bəslədiyi ilk dövlət Azə rbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti id i. A zərbaycan Cü mhuriyyətinin  Batu mdakı  konsulu məsələ  ilə  bağlı 

Bakıya teleq ram göndərərək bildird i  ki,  CQQC əhalisi A zərbaycan Xalq  Cü mhuriyyətinin ona hərtərəfli yardım edəcəyinə 

böyük ümid lər bəsləyir.  CQQC höku məti 1919  il yanvarın 25-də Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyətinə mü raciət edərək, hərbi 

və maddi yardım  istəmişdi.  Buna cavab olaraq, Azərbaycan Hökuməti  CQQC-nə hərbi təlim  keç mək üçün zabit lər və  xey li 

qızıl pul göndərdi. 

CQQC, sülhsevər  mövqeyinə baxmayaraq, yarandığ ı gündən Ermənistan və Gürcüstan hökumətlərin in təcavüzkar 

xarici siyasəti ilə ü zləşdi. Respublikanın silahlı qüvvələri 15,5 min nəfərdən ibarət id i. Bu  qüvvə ilə iki dövlətin -Ermən istan 

və  Gürcüstanın  təzyiqlə rinə  dava m  gətirmə k  mü mkün  deyild i.  Digər  tə rəfdən,  Ermənistan  və  Gürcüstanı  ingilislər  də 

dəstəkləyirdilər.  İngilislər  CQQC-n in  əra zisini  Ermən istan  və  Gürcüstan  arasında  bölüşdürmək  isteyirdilər.  Onlar  ü zdə 

Azərbaycan  Xa lq  Cü mhuriyyəti  Höku mət ini  CQQC  ilə  bağlı  status-kvonu  saxlayacaqlarına  inandırmağa  ça lışsalar  da, 

əslində,  CQQC-nin  ləğvi  istiqamətində  fəaliyyət  göstərirdilər.  CQQC  Müvəqqəti  hökumətinin  sədri  Azərbaycan  Xalq 

Cü mhuriyyəti Hökumətinə 1919 il 26 yanvar tarixli notasında bildirirdi  ki,  Gürcüstan Ərdəhan mahalını və Axalsıx qəzasını 

işğal etməyə cəhd göstərir. Bütün müsəlman əhalisi buna qarşı ayağa qalxmışdır. Ermən ilər də Naxçıvan qəzasına hücumlar 

edirlə r.  Gürcü lərin A xa lsıx və A xalkə lək qə za larına hücumları  za man ı  45  min davar  aparılmışdı.  Ermənilər  1919  il aprelin 

12-də ingilislərin dəstəyi ilə  Qars v ilayətinə so xuldula r. Azə rbaycan Cü mhuriyyəti Hö ku məti ermən ilə rin  Qa rsda törətdiyi 

soyqırımı  ilə bağlı  Britaniya ko mandanlığına etirazını bildirdi.  Buna baxmayaraq,  CQQC-nə  kö mək göstərmək  ingilislərin 

planlarına da xil deyildi. Əksinə, məhz ingilislər CQQC höku mətinin 35 üzvünü həbs edərək, zirehli qatarda Gü mrüyə, oradan 

da Batu m yolu  ilə Malta adasına sürgünə göndərdilər.  Bununla da,  Cənub-Qərbi  Qafqaz  Cü mhuriyyəti süqut etdi. Aprelin 

14-də  ingilis  generalı  Dev inin  tövsiyəsi  ilə  6  türk,  1  rus,  1  yunandan  ibarət  yeni  Milli  Şura   yaradıldı.  Aprelin  19-da 

S.Korqanov  Qarsda  qubernator  kimi  fəaliyyətə  başladı.  Bunun  ardınca,  e rməni  qoşunları  Qa rs  vilayətinə  soxu ldular.Yerli 

müsəlman-türk əhali dəhşətli soyqırımına məruz qald ı. Aprelin  30-da qondarma Milli Şura ləğv edildi. 1920 ilin payızınadək 

Cənub Qərb i Qafqaz Cü mhuriyyətinin ə razisi e rmənilərin və gürcülə rin işğalı a lt ında qaldı. 

İ.Cahangirzadə  başda  olmaq la,  CQQC-n in  Höku mət  ü zvləri  yaln ız  1921  il  mayın  23-də  Azərbaycan  Xalq  

Ko missarları  Sovetinin  sədri  Nəriman  Nərimanovun  köməy i  sayəsində  Malta  adasında  əsirlikdən  azad  edilərək  vətənə 

qayıtdılar. 

 

Əd.: 

Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; Nəsibzadə N, Azərbaycanın xarici siyasəti (1918-1920), B., 1996; Həsənov C, 

Azərbaycan  beynəlxalq  münasib ətlər  sistemində  (1918-1920-ci  illər),  B.,  1993;  Hacıyev  A.,  Qars  və  Araz-Türk  Respublikasının 

tarixindən,  B.,  1994; M usayev  İ., Azərbaycanın  xarici  siyasəti  (XX  əsr),  3  hissədə,  h.l,  B.,  2003; Gökdemir  A.,  Cenubi  Garbi  Kafkas 

Hükumeti, Ankara, 1989; Kırzıoğlu F., Milli Mücadelede Kars, I kitab, İstanbul, 1960. 

 

CƏNUB QRUPU - 1918 il iyulun 16-da Şərq cəbhəsi ko mandanlığ ının tərkib ində təşkil edilmiş taktiki qrup. Onun 

bazasını Müsüslü dəstəsinə daxil olmuş Azərbaycan hissə və bölmələri təşkil ed irdi. Bundan başqa, 10-cu türk alayın ın 26-cı 

taborunun bir bölüyü,  5-c i  Qafqa z  firqəsinin  istehkam bölüyü, 2 ədəd top və bir  zirehli qatar, A zərbaycana yenicə gəlmiş 

38-ci türk piyada alay ının bir taboru da Cənub qrupuna verilmişdi. Qrup Gəncə-Ba kı də mir yolu xətti boyunca Bakıya doğru 

hərəkət  etmə li  idi.  Onun  ko mandiri  vəzifəsinə  Kürdə mir  döyüşünün  gedişində  polkovnik  rütbəsinə  layiq  görülmüş  Həbib 

bəy Səlimov təyin edilmişdi. 

1918  il  avqustun  13-də  Qafqa z  İsla m  Ordusu  qüvvələri  Ba kı  ətrafında  olarkən  H.Sə limov  Gəncəyə  çağırıldı  və  

onun yerinə Cəmil Cahid bəy təyin edildi.  1918  il avqustun sonunda Şərq cəbhəsi komandanlığında yeni taktiki qruplaşma  

aparıld ıqdan sonra Cənub qrupuna ko mandir qaim-məqam Həlim Pərtov bəy təyin edildi. Bakıya həlled ici hücum ərəfəsində 

1918 il sentyabrın 11-də Cəmil Cah id bəy yenidən Cənub qrupunun komandiri təyin edildi. Həmin vaxt qrupun tərkib ində 4-

cü Ağdam piyada alayının 1  -ci və  2-ci taborları,  iki süvari bölüyü, ayrıca bir Azərbaycan süvari bölüyü, 2 ədəd Krupp dağ 

topu  və  2  ədəd  rus  səhra  topu  var  idi.  Ba kıya  həlledic i  hücu m  ə rəfəsində  qrup  şəhərin  cənub-qərbində  (sahil  boyunca) 

mövqe tutmuşdu. 

CƏNUBĠ  AZƏRBAYCANDA  SOYQIRIMI  (1917-18)  -  erməni  və  assur  (aysor)  silahlı  b irləşmələrinin  Cənubi 

Azərbaycanda  türk-müsəlman  əhalisinə  qarşı  törətdiyi  soyqırımı.  Ermən ilə r  ö z  məkrli  niyyətlərinə  çat maq  üçün  rusların 

xristian təəssübkeşliyi ilə  Cənubi A zərbaycan əra zisində yerləşdirilən assurlardan (yerli ca maat onları c ilo adlandırırd ı) da 

istifadə edirdilər. Rusiya və Amerika  Birləş miş Ştatları  (ABŞ)  kimi  iri dövlətlərin himayəsinə arxa lanan erməni-assur hərbi 

birləşmə ləri öncə Urmiya şəhəri ətrafında hərbi  mövqe tutaraq, yerli əhalin i soyub-talayır, gündüz barışığa vəd versələr də, 

gecələr şəhərin ayrı-ayrı məhəllələ rin i yandırıb, viran  qoyurdular. Onlar bu cinayətlərdə toplardan da istifadə edirdilər ki, bu 

da əhali arasında böyük tələfata  səbəb olurdu. ABŞ-ın  Urmiyadakı  konsulu Şedin hiy ləsi  ilə  tərksilah  olun muş və heç bir 

yerdən  kömə k  görməyən  a zərbaycanlılar  ailə lərini  başqa  yerə  köçürüb,  döyüş ə  atılmaq  qəra rına  gə ldilər.Seyid  Əh məd 

Kəsrəvinin ya zdığına  görə, şəhəri top atəşinə tutan ermənilər əhali a rasında vahimədən istifadə  edərək, şəhərə da xil o lub, 

dinc əhaliyə d ivan tutur, evləri yandırır, kütləv i qətl-qarət törəd irlər.  

 

 

 

 

 

---