320
Azərbaycanla sıx bağlı olduqların ı bild irir və siyasi ittifaq yaradılmasın ı zəruri sayırdılar. Aprelin 29-da Te mirxan-Şurada
Dağıstanın Azərbaycana birləşdirilməsi məsələsi Dağlılar parlamenti ü zvlərin in, zabitlərin, ruhanilərin və ziyalıların birgə
iclasında mü zakirə ed ild i. Zab itlər Denikinə qarşı mübarizən in davam etdirilməsini və hərbi əməliyyatlar başa çatdıqdan
sonra Dağıstanla Azərbaycanın federasiya və ya konfederasiya formasında b irləşməsini təklif etdilər. Dağıstan deputatlarının
lideri Məhəmməd Qazi Dibirov, nüfu zlu din xad imi Şeyx Uzun Hacı da bu təklifə tərəfdar çıxdılar.
1919 il may ın 5-də Bakıdakı müttəfiq qoşunlarının ko mandanı general To mson da Fətəli xan Xoyski ilə görü-şündə
Dağıstanın iqtisadi, topoqrafik və d igər cəhətlərdən A zərbaycanla bağlı olduğuna görə, onun Azərbaycan Xalq
Cü mhuriyyətinə birləşdirilməsini labüd saymışdı.
Dağıstanın öz taleyini Azərbaycanla bağlamaq üçün addımlar atması, müttəfiqlərin bu məsələyə müsbət yanaş-ması
Denikin in bölgədə fəallaş masına, təxribatçılıq fəaliyyətini gücləndirməsinə səbəb oldu. Əhalin in rəğbətini qazan maq üçün
Dağıstana yerli özünüidarəçilik verilməsi vəd edild i, Denikin ordusunun bölgədə başlıca vəzifəsinin bolşeviklərlə mübarizə
olduğu bildirild i. Yüksək rütbəli dağlı zabitlərin in Şimali Qafqazın müsəlman bölgələrinin idarəsinə cəlb edilməsi isə zab it
heyətinin mövqeyində dəyişiklik yaratdı.
Be lə bir şəraitdə mayın 12-də Pşe ma xo Kotsevin baş çılıq etdiyi Dağlılar höku məti istefa verdi. Parla ment zabit-
lərin təzy iqi ilə yeni höku mətin təşkilini general M.Xə lilova tapşırdı. Genera l Xə lilov Denikin in nü mayəndəsi ilə danışıqlara
girdi, Dağlılar Respublikası hökumətin i buraxdı və ayrıca Dağ ıstan hökuməti yarad ıld ığını elan etdi. Mayın sonunda Denikin
Dağıstanı müqavimətsiz ələ keçird i.
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin iyunun 7-də Dağıstanda baş verən son hadisələr haqqında Azərbaycan Höku-
mət inə mə lu matında Den ikinin bölgədə cə mi min nəfə rdən bir qədər ço x hərbi qüvvəsi olduğu bildirilir və əhalinin arzusunu
nəzərə alıb, Petrovsk-Porta (indiki Mahaçqala) qədərki əra zini Azə rbaycana birləşdirmək üçün hərə kətə başlamaq təklif
edilirdi. Britaniya hökumətinin iyunun 11-də bəyan etdiyi demarkasiya xəttinə görə də, Den ikin ordusu Petrovskdan 5 mil
cənubda dayanmalı, Dağıstanın cənubuna keçmə mə li idi.
Azərbaycan Höku mət i Də rbəndi və de markasiya xəttinə qədərki Dağ ıstan ərazisini denikinç ilə rdən tə mizlə mə k
üçün dərhal diplo matik və hərb i hazırlığa başladı. Lakin Den ikin ordusu Cənubi Dağ ıstanı tərk etməkdən qəti boyun
qaçırdığından avqustun 4-də Britaniya höku məti demarkasiya xəttini Dağıstanın cənub sərhədinə çəkərək, bölgəni
bütünlüklə Denikin ordusunun təsir dairəsinə aid etdi. Azərbaycan Hökuməti yaran mış mürəkkəb vəziyyəti nəzərə alaraq,
Dağıstanın birləşdirilməsi ilə bağlı hazırlığ ı dayandırmalı oldu.
Əd.:
Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика (1918-1920), Внешняя политика (документы и материалы) , Б., 1998;
Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика (1918-1920). Армия (документы и материалы), Б., 1998;
Göyüşov A., 1917-1920-ci illərdə
Şimali Qafqaz dağlılarının azadlıq uğrunda mübarizəsi. B., 2000.
DAĞIS TAN VĠLAYƏTĠ - Rusiya imperiyasında in zibati vahid. Dağ ıstan torpaqları 1813 il
Gülüstan müqaviləsi
ilə Rusiyaya ilhaq edilmişdi. Ça r höku mət i burada Dağ ıstan hərbi dairəsi (mə rkə zi Dərbənd olmaqla) yaratmışdı. Dağıs tan
dairəsi Ba kı, Quba və Dərbənd əyalətlərindən ibarət idi. 1840 il in zibati-məhkə mə islahatı nəticəsində Dərbənd qəzası
(Dərbənd, Tabasaran və Qaraqaytaq əyalətləri) və Quba qəzası (Sa mu r dairəsilə birgə Quba əyaləti) xüsusi hərbi dairədə
birləşdirildi. Dağıstan və Şimali Qa fqazda 1834-59 illər xa lq azadlıq hərəkatı yatırıldıqdan sonra Dağıs tan vilayətinin idarə
edilməsi haqqında 1860 il 5 apre l "Əsasnamə"si elan olundu. Əsasnaməyə görə, Dərbənd quberniyası ləğv edild i. Quba
qəzası Ba kı quberniyasının tərkibinə qatıldı, Ca r-Ba lakən hərbi dairəsi Zaqatala hərbi dairəsinə çevrild i. Qafqa z təqvimin in
(1917) məlu mat ına görə, Də rbənd vilayətinin ə razisi 26105,45 k v.verst, əhalisi 713342 nəfər idi. Vilayətdə Dərbənd,
Petrovsk və Temirxan -Şura şəhərləri var idi. Dərbənd vilayəti Avar, Əndi, Qunib, Dargi, Qa zıqu mıq, Qaytaq, Tabasaran,
Kürə, Samur, Temirxan-Şura dairələrindən ibarət id i.
Dairələ rin əha lisi 643369 nəfər idi. Vilayətin etnokonfessional tərkibinə dair məlu mat lar aç ıq-aşkar təhrif olun-
muşdur. Əhali Qafqaz dairələri ilə b irlikdə, mü xtəlif Asiya xalq ları adı altında müsəlman şiə (hər iki cinsdən 15615 nəfər)
və sünnilərə (91977 nəfə r) ayrılmışdır (cə mi 107592 nəfə r). Onların, əsasən azərbaycanlıla rdan ibarət olduğunu qeyd etmək
mü mkündür. Dərbənd vilayəti Qafqaz hərbi dairəsinə daxil id i. Əhali əsasən, əkinçilik, maldarlıq, üzü mçü lük və s. təsərrüfat
sahələri ilə məşğul olurdu. Sənaye istehsalı sahəsində kustar peşələr üstünlük təşkil edird i.
Fevral inqilabından (1917) sonra Dərbənd vilayəti şəhərlərində və bir sıra dairələrdə fəh lə, əsgər və kəndli
deputatları sovetləri yaran mağa başladı. Sovetlərdə menşevik və eserlər üstünlük təşkil edird i. Martın 9 (22)-da Dərbənd
vilayəti Müvəqqəti höku mətin orqanı o lan Müvəqqəti Vilayət İcra iyyə Ko mitəsi yaradıldı. 6 (19) apreldə yerli ha kimiyyət
orqanı olan xüsusi ko missarlıq (vilayət ko missarı İ.Heydərov id i) fəaliyyətə başladı. O, Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsinə
(OZAKOM) tabe idi. Müstəqillik tərəfdarı olan qüvvələr Dərbənd vilayətini Rusiyadan ayırmağa çalışırdılar. Apre ldə
"Cə miyyətül isla miyyə" (sədri D.Araşev), sentyabrda is ə Dağıstan milli ko mitəsi təşkil o lunmuşdu. 1917 ilin mayında isə
Terek vilayəti ilə birlikdə Şima li Qa fqaz Dağlı Xa lqları İttifaq ı yaradılmışdı.