[]
Yüklə 6,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
321
Dərbənd vilayət şəhərlərində Rusıya Sosial-De mo krat Fəhlə (bolşeviklər) Pa rtiyasının Mərkə zi Ko mitəsi və Ba kı bolşevik ko mitəsi, Dərbənddəki "Hü mmət" qrupu ilə ə laqədə fəa liyyət göstərən bolşevik ko mitəsi də meydana gəlmişdi. Mayda Dağıstan sosialist qrupu yaradıldı. 1917 il Oktyabr çevrilişindən sonra Petrovsk-Port Soveti hakimiyyətin sovetlərə keçməsi haqqında qətnamə qəbul etdi. Noyabrda Dərbənd vilayətin in qalan h issəsində Dağlı Respublikası, 1 (14) dekab rda Terek- Dağıstan hökuməti yaradıldı. 1918 ilin martında Petrovsk-Portu da tutuldu. Lakin Bakı kommunası Dağıstanda da sovet hakimiyyətinin qurulmasına xüsusi əhəmiyyət verir, dağlı xa lqlarının milli a zadlıq mübarizəsin in boğulmasına çalışırdı. Bu məqsədlə Dağ ıstana 3 min nə fərlik dəstə göndərilmişdi. On lar yerli q ırmızı qvardiyaç ıla rla birgə Petrovsk-Portu və Dərbəndi tutmuşdular. Dərbənddə Qa zımə mməd Ağasıyev başda olmaq la, Hərb i inqilab ko mitəsi yaradılmışdı. Gü rcüstana köçmüş Dağlı Respublikası höku məti 1918 ilin mayında yenidən təşkil olun muş, hakimiyyətini bərpa etmə k üçün tədbirlər görmüşdü. Yayda Dağ ıstanda sovet hakimiyyətinə son qoyulmuş, noyabrda Dağlı Respublikası hökuməti Temirxan-Şuraya köçmüşdü. Dağlı Respublikası ilə A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti arasında siyasi və iqtisadi münasibətlər mövcud idi. 1918 il noyabrın 28-də Azərbaycanla Dağlı Respublikası arasında müqavilə imzalan mışdı (bax
maddi və mənəvi kö mə k göstərilmişdi. La kin Dağ lı Respublikası Denikin işğalından xilas ola bilmə miş, 1919 ilin mayında özünü buraxmış, iyulda Denikinin qoşunları Dağıstana daxil olmuşdu. 1920 il martın 30-da 11-ci Qırmızı ordu Petrovsk-Port şəhərini ələ keçirdi. Dağıstanda sovet hakimiyyəti quruldu. Əd:. Göyüşov A., 1917-1920-ci illərdə Şimali Qafqaz dağlılarının azadlıq uğrunda mübarizəsi, B., 2000; Həsənov C, A zərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-20-c i illər), B., 1993;Nəsib zadə N, Azərbaycanın xaric i siyas əti (1918-1920), B.,1996; Ис тория народов Северного Кавказа (конец XVIII B . - 1917), M., 1988. DAĞLI RESPUBLĠKAS I - Dağıstan və Terek v ilayətlərində mövcud olmuş (1918-19) müstəqil dövlət (bax Şimali Qafqaz Dağlı Xalqları İttifaqı Respublikası). DAĞLIQ QARABAĞ ERMƏ NĠLƏRĠNĠN AZƏRB AYCAN HÖKUMƏ TĠ QARġIS INDA TƏƏ HHÜD -LƏ RĠ - Dağlıq Qarabağ ermənilərinin bölgədə separatçılığa son qoymaları barədə 1919 il avqustun 22-də imza ladığ ı sənəd. Sənəd Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətin in Qa rabağda genişlənməkdə o lan ermən i təcavüzünün və separatçılığın qarşısını almaq məqsədilə həyata keç ird iyi qətiyyətli tədbirlər nəticəsində imza lan mışdı. Sa zişin imza lan ması ə rəfəsində Qarabağda vəziyyət yenidən kəskinləş mişdi. Qarabağ general-qubernatoru Xosrov Paşa bəy Sultanovun əmri ilə vəziyyətin nəza rət altında saxlan ması üçün Şuşanın ermən i hissəsindəki xəzinədarlığ ın və poçtun Azərbaycan məhəlləsinə köçürülməsi, şəhər ətrafındakı səngərlərə əlavə postlar qoyulması, Şuşa-Yev lax yolunun təhlükəsizliyin in təmin edilməsinə cəhd göstərilməsi erməni millətçilərinin rəhbərləri tərəfindən hiddətlə qarşılandı. Azə rbaycan hakimiyyət orqanlarının bölgədə möhkəmlən məsinə yol verməmək üçün onlar silahlı təxribatlara əl atdılar.
322
1919 il iyunun 4-də Şuşa və ətraf kəndlər silah lı qarşıdurma mə rkəzinə çevrild i. İyunun 5-də bölgədəki ingilis ko mandanlığın ın kö məyi ilə silahlı təxribatların təşkilatçıları olan Ermən i Milli Şurasın ın üç fəalı həbs edilərək Azərbaycan ərazisindən çıxarıld ı. İyunun 6-da Azərbaycan qoşun bölmələri Şuşanın ermən i məhəlləsindəki qışlalarda yerləşdikdən sonra, ermənilər tə xribatın törədilməsində kənardan gə lmə qüvvələrin təqsirkar olduğunu, Azərbaycan Hö ku mət orqanla rı ilə ə mə kdaşlığı genişləndirməyə mey lli o lduqlarını b ild ird ilə r. Azərbaycan Höku mətinə münasibət məsələsi Qarabağ ermənilərinin 1919 il avqustun 16-da çağırılan 7-ci quru l- tayında da müzakirə edild i. Qurultay nümayəndələri Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin Hö ku mət orqanları ilə danışıqlar aparmağa və saziş imzalamağa razı oldular. Həmin gün qurultay nümayəndələrindən 20 nəfər Şuşaya gəlib, Azərbaycan Hökumət orqanları ilə imzalanacaq sazişin məzmunu barədə danışıqlar apardılar. Saziş 26 bənddən ibarət idi. Əsas məzmunu tərəflər arasında etimadın genişləndirilməsi, münaqişələrin sülh yolu ilə həlli üçün zə min yaradılması ilə bağlı idi. Sa zişə əsasən, Qarabağ general-qubernatorluğu yanında, hər iki tərə fdən, bərabər sayda olmaqla , 6 nəfə rlik Şura yaradılma lı, millət ləra rası məsələlər ilkin olaraq, bu Şurada mü zakirə ed ilməli, general-qubernatorun mülki işlər ü zrə müav ini və zifəsi təsis edilməli və hə min vəzifəyə ermən i təyin olun malı idi. Sa zişdə digər məsələlə r də ə ksini tap mışdı. La kin sazişin imza lan ması bölgədə sülhü təmin et mədi. A z sonra ermənilər öz niyyətlərinə na il olmaq üçün Zəngəzurda və Qarabağda türk-müsəlman əhaliyə qarşı qətlləri, tə xribatla rı yenidən genişləndirdilər.
M əmmədova H., Qarabağ general-qubernatorluğunun erməni təcavüzünə qarşı mübarizəsi tarixindən səhifələr, B., 1999; Süleymanov M., Azərbaycan ordusu (1918-1920). B., 1998.
i l i İ ş l ə r N a z i r 1 i y i - ölkədə ictimai asayişi, qanunçuluğu və hüquq normala rın ı qoruyan dövlət orqanı. 1918 il may ın 28-də Azərbaycan Milli Şurasının qərarı ilə Fətəli xan Xoyski tərə findən Tiflisdə təşkil edilmiş birinc i Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətində F.x.Xoyski Nazirlər Şurasının sədri vəzifəsi ilə yanaşı, həm də daxili işlər naziri vəzifəsini icra edirdi. Hə min il Höku mət Gəncəyə köçdükdən sonra, iyunun 17-də F.x.Xoyskinin burada təşkil etdiyi ikinc i Höku mətdə daxili işlər naziri vəzifəsini Behbud xan Cavanşir tutdu. Noyabr-dekabr aylarında isə Behbud xan Cavanşirin sənaye və ticarət naziri və zifəsinə təyin olun ması ilə ə laqədar da xili işlər naziri vəzifəsini müvəqqəti olaraq general-mayor Məmməd Sadıq bəy Ağabəyov icra etmişdir. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parla menti fəaliyyətə başladıqdan sonra Parla mentin tapşırığı ilə 1918 il de kabrın 26-da F.x.Xoyskinin təşkil etdiyi üçüncü Hökumət kabinəsində daxili işlə r naziri və zifəsi Xəlil bəy Xasmə mmədova həvalə olundu.1919 il apre lin 14-də Nəsib bəy Yusifbəylin in dördüncü Höku mət kab inəsində o, özü Höku mətin sədri və zifəsi ilə yanaşı, həm də daxili işlər naziri vəzifəsini icra etdi. 1919 ilin dekabrında N.Yusifbəylin in yaratdığı beşinci Hö ku mət kabinəsində daxili işlə r na ziri vəzifəsin i əvvəlcə Mə mməd Həsən Hacınsk i, sonra isə Mustafa bəy Vək ilov tutmuşdur. DİN mürəkkəb tarixi dövrdə ö lkədə hökm sürən anarxiyanın qarşısının alın ması, qanunçuluğun və hüquq nor- malarının bərqərar ed ilməsi, ö lkə vətəndaşlarının şəxsi və əmlak təhlü kəsizliklərin in təmin o lunması, cinayətkarlıqla mübarizə aparılması, bununla, ölkədə sabitlik yarad ılmasında mühüm rol oynamışdır. DİN-in fəaliyyətini şərti olaraq üç dövrə bölmək o lar: b irinci dövr Behbud xan Cavanşirin nazirliyə rəhbərlik etdiyi dövrdür. Bu dövrdə DİN-in funksiyası b ir tərəfdən müstəqil dövlətin müstəqil nazirliy i tərəfindən həyata keçirilird isə, digər tərəfdən, bu struktur Türkiyə hərbi ko mandanlığından xey li dərəcədə asılı idi. Ölkədə anarxiyaya son qoymaq, qanunçuluğu və vətəndaş təhlükəsizliy ini tə min et mə k məqsədilə b ir tərəfdən, keç mişdə fəa liyyət göstərmiş inzibati idarə siste min in quruluşu və şəxsi heyəti olduğu kimi saxlanılır, d igər tərəfdən isə, onların vəzifəsi, imkan düşdükcə, Höku mətin 1918 il iyunun 19-da qəbul etdiyi hərbi və ziyyət haqqındakı qərarının müəyyən etdiyi səlahiyyətlərdən istifadə o lunmaq la hərbi qüvvə vasitəsilə həyata keçirilird i. 1918 il iyunun 23-də nazirlik tərəfindən işlənib hazırlan mış məcburi qərar dərc olundu. Qəra ra əsasən, şəxsiyyətə, şəxsi, dövlət, yaxud ictimai əmlaka qarşı ağır cinayətlərə hərbi-məhkəmə orqanlarında baxılır, ictimai sabitlik üçün təhlükə törədən cinayətlərin araşdırılması isə Daxili İşlər Nazirliy inin və yerli inzibati idarə orqanları rəhbərlərin in (qubernatorlar, qəza rə isləri) sərəncamına verilird i. Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Hö ku mətinin 1918 il 24 iyun tarixli qərarına əsasən, bütün keçmiş in zibati idarə işçiləri iyulun 1-nədək ö z iş yerlərinə qayıtmaləı idi, əks halda, işdən azad ediləcəkd ilər. Həmin vaxtdan etibarən qəzalarda yerli əhali hesabına inzibati-idarə orqanlarının şəxsi heyəti forma laşmağa başladı. Cü mhuriyyət Höku məti iyulun 2-də DİN- in mə ruzəsi əsasında polis işçilə rin in ə mə k haqqını art ırmaq barədə qərar qəbul etdi. Gəncə quberniya idarəsi işçilərinin sayı ixtisar edildi. Zaqatala mahalı Azərbaycan Cümhuriyyətinə birləşdirildikdən sonra ayrıca quberniyaya çevrild i və quberniya idarəsi yaradıldı. DİN-in Gəncədə həyata keçirdiyi ilk tədbirlə rdən biri Gəncə şəhər özünüidarəsini bərpa et mək o ldu. İyunun 22-də Gəncə şəhər rəisinin müavin inə şəhərdəki işçi qüvvələrin i təcili olaraq bir yerə toplayıb fəaliyyətə başlamaq tapşırıldı. İyunun 27-də Azərbaycan Cümhuriyyəti Hö ku məti Gəncə şəhər özünüidarəsini təşkil etmək üçün şəhər idarəsinə 150 min manat faizsiz borc vermə k, vəba ilə mübarizə aparmaq üçün qaytarılma maq şərti ilə 100 min manat kömək ayırmaq barədə qərar qəbul etdi. 1918 il iyulun 30-da Höku mət digər şəhərlərdə də özünüidarə orqanları yarat maq haqqında DİN tərəfindən təqdim olun muş mə ruzə əsasında qərar qəbul etdi.
Yüklə 6,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|