[]

325 

 

1906-07  illərdə  "Daşnaksutyun"un sırala rında  təfriqə  yarandı.  Nət icədə,  "mşakç ılar"  ("Mşak"  qəzetinin  tərəfda r-

ları)  qrupu  partiyadan  ayrıld ı.  On lar  kadetlərə  yaxın   olan  mötədil  mövqedən  çıxış  edir  və  partiyanın   Rusiyadakı  döyüş 

dəstələrin in bura xılmasını təklif edirdilər. Part iyanın sol qanadı - "gənc daşnaklar" sərt rad ika l-inqilabi mübarizə  üsulların ın 

tərəfdarı idilər.  L.Atabekyan, A.Amiryan və C.Be kzadyanın başçılıq etdikləri "gənc daşnaklar" bu zə mində Ba kı eserləri  ilə  

yaxınlaşdılar.  1907 ildə "gənc daşnaklar" sosialist-inqilabçılar partiyasının (SİP)  Bakı  ko mitəsi ilə b irləşməy i qərara ald ılar. 

Bununla  da,  daşnaklar  beynəlxalq  aləmə  çıxmağa  nail  oldular.  SİP-in  tövsiyəsi  ilə  "Daşnaksutyun"  1907  ildə  II 

İnternasionala qəbul edildi. " Gənc daşnaklar" ümu mrusiya parlament kürsüsünə çıxmaq niyyətilə eserlər və kadetlərlə birgə 

"Zemlya i volya" seçki blo kuna da daxil o ldular. Həmin blo k 1907 ilin fevralında 2-ci  Dövlət du masına seçkilərdə  məğlub 

oldu.  Bu  dövrdə  daşnaklar  fəhlələr  arasında,  həmkarlar  ittifaq larında  və  onların  milli  mənsubiyyət  əsasında  yaratdıqları 

mədəni-maarif  cə miyyətlərində  güclü  iş  aparmağa  başladıla r.  Daşnaklar  Cənubi  Qafqa zda  üzv lərinin  ü mu mi  sayı  10.990 

nəfər olan  110 hə mkarlar itt ifaqı təşkilatı yarat mışdılar. Pa rtiyanın  Ba kı təşkilatı üzv lərinin sayı  2000 nəfərə  çatırd ı. 1908 

ildə  isə  bütün  dünyada  "Daşnaksutyun"un  165.000  ü zvü  var  idi.  Daşnakların  törətdikləri  terror  a ktla rın ın  və  basqınların 

geniş  miqyas  alması  ilə  əlaqədar  partiyaya  qarşı  kütləvi  həbslər  və  1912  ildə  Peterburqda  məhkəmə  ilə  nəticələnən  polis 

təqibləri  başlandı.  Nəticədə,  1000-dən  ço x  daşnak  sürgünə  göndərildi.  1908  ildən  daşnaklar  fəaliyyətlərini  inqilab  gedən 

İranda və hakimiyyətə gəlmiş gənc türklərdən mu xtariyyət u mduqları Türkiyədə davam etdirdilər. Lakin " Daşnaksutyun"un 

Türkiyədən gözlədikləri ü midlər ö zünü doğrultmadı və bundan sonra onlar Türkiyə əleyhinə pozucu fəaliyyətlərin i  Rusiya 

hakimiyyət orqanları  ilə   ittifaqda davam etdirməy i qəra ra a ldılar. Qa fqaz canişini İ.İ.Voronsov-Daşkov bu işdə daşnaklara 

ciddi  himayədarlıq  etdi.  1912  ildə  Tiflisdə  Erməni  Milli  Şurası  və  onun  icra  orqanı  -  Milli  büro  yaradıldı.  M illi  büronun 

nümayəndələri  canişinin  vasitəçiliy i  ilə  müharibə  baş  verdiyi  halda,  Türkiyə  ərazisində  Rusiya,  İngiltərə  və  Fransanın 

protektoratı  altında  mu xtar  Ermənistan  yaradılması  barədə  Rusiya  hakimiyyət  orqanlarından  vəd  almağa  nail  o ldular. 

"Daşnak-sutyun"un  4-cü  qurultayında  bütün  "zinvorların"  (daşnak  yaraqlıları)  Qafqazdan  Türkiyə  ərazisinə  göndərilməsi 

qərara alındı. Müsəlman əhalisini  Rusiya əleyhinə üsyana qaldırmaq və be ləliklə , onla rı küt ləvi  repressiyalara  mə ruz qoy-

maq  məqsədilə daşnakların panisla mizm e missarları sifətilə  Qafqa za göndərilməsi  kimi  mə krli p lan da qəbul edildi.  Onlar 

buna qismən nail o ldular. 

Daşnakların fəaliyyəti Birinci dünya müharibəsi (1914-18) illərində xüsusilə gücləndi. Bu  zaman onlar böyük döv-

lətlərin,  ilk növbədə Rusiyanın kö məy i ilə  Os manlı  imperiyasının şərq vilayətlərin in əra zisində ö z dövlətlə rini yarat mağa 

ümid  bəsləyirdilər.  1914  ildə  müharibə  başlayandan  dərhal  sonra  II  Nikolay  1909-12  illərdə  həbs  olunmuş  daşnaklara 

amn istiya  verdi.  Eyni  zamanda,  Türkiyə  ərazisində  mu xtar,  yaxud  müstəqil  Ermən istan  dövləti  yaratmaq  üçün,  başlıca 

olaraq,  daşnaklardan  ibarət  silahlı  könüllü  dəstələrin  səfərbərliyə  alın masına  başlandı.  Dəstələr,  əsasən,  Cənubi  Qafqaz 

ərazisində  yaradılırd ı.  Məşhur  terrorçular  və  "generallar"  Andronik  (Ozanyan),  Dro  (Drazdamat  Kanayan),  Xeço 

(Q.A mirov)  hə min   məqsədlə  buraya  gəldilə r.  Döyüş  dəstələrinin   yaradılmasının  əsas  təşkilatçılarından  biri  Abra m 

Gü lxəndanyan,  habelə  Bakıda  nəşr  ed ilən  daşnak  qəzeti  "Arev"in  redaktoru  Simon  Hakopyan  başda  olmaqla 

"Daşnaksutyun"un Bakı  ko mitəsi o ldu.  Rusiya qoşunların ın yerli türk əhalisinin qırılması  ilə  müşayiət olunan hücumunun 

ardınca daşnaklar 1915 ilin mart -aprel aylarında Türkiyənin  Van v ilayətində yerli türk-müsəlman əhalini qırmağa başladılar. 

Buna cavab olaraq, Türkiyə höku məti ermən ilərin cəbhəyanı vilayətlərdən Suriyaya köçürülməsi haqqında qərar qəbul etdi. 

Ermənilər  indiyədək  bunu  "soyqırımı"  adlandırırla r.  O  za man  ermən ilərin  özlərinin  bir  ço x  hə m  liberal,  hə m  də  sosialist 

ictima i xadimlə ri daşnakların başçılıq etdiklə ri bu "özünü məhvet mə" siyasətini pislədilər. La kin 1915 ildə ö zlə ri tərəfin-dən 

törədilmiş  faciəli  hadisələr  daşnaklara  ibrət  dərsi  o lmadı  və  onlar  1916  ilin  yanvarında  Tiflisdə  konfranslarını  keçirərək, 

könüllü  dəstələrinin  atıcı  batalyonlara  çevrilməsin i  qərara  ald ılar.  1916  ilin  yayında  rus  ordusunun  hücumları  nəticəsində 

Türkiyənin  Qars,  Ərzuru m,  Trabzon,  Ərzincan  və  s. şəhərləri  tutuldu.  Rus  qoşun hissələri  ilə  eyni  vaxtda  buraya  daşnak 

birləşmə ləri  də  so xularaq,  hə min   şəhərlərin,  bütün  bölgənin  türk  və  a zərbaycanlı  əhalisinə  vəhşicəsinə  divan  tutdular. 

Deputat Məmməd Yusif Cəfərov 4-cü  Dövlət du masında çıxış  edərək, bu vəhşiliklərə  qarşı kəskin  etira zını bildirdi. Antanta 

ölkələri, o cü mlədən  Fransa da daşnakların əməllərindən narazılıq ları b ildird ilər. "Mşak" qəzetinin  redaktoru A.Arakelyan 

bununla əlaqədar 1917  ilin yanvarında Tiflisdə Cənubi Qafqa zın görkə mli e rməni  ziyalıları nümayəndələrinin  müşavirəsini 

çağırdı. Müşavirədə daşnakların erməniləri  məhvə aparan avantürist siyasəti pisləndi.  Daşnaklara qarşı liberal "Milli  xalq 

partiyası"  yaratmaq  qərara  alındı,  lakin  layihələr  kağız  ü zərində  qaldı.  Fevral  inqilabı  və  1918  ildə  Brest-Litovsk  sülh 

müqaviləsinin bağlan ması "Böyük Ermən istan" xülyalarına son qoydu. 

1917  ilin   martında  Bakıda  50  nəfərdən  ibarət  Ermən i  Milli  Şurası  yaradıldı.  Şuranın  tərkibinə  " Daşnaksutyun" 

partiyasının  17  nü mayəndəsi  daxil  oldu.  Şura  "Arev"  qəzetinin  nəşrini  davam  etdirdi.  Bu  qəzet  və  "Daşnaksutyun"un  

Bakıdakı    Mərkəzi    Ko mitəsinin      1918    ildən  rus  dilində  nəşr  olunmağa  başlayan  mətbuat  orqanı  "Vperyod"  qəzeti 

millətç iliy i və şovinizmi təbliğ edir, antia zərbaycan siyasəti yeridirdilər. Müvəqqəti hökumətin Azərbaycandakı orqanı olan 

İctimai Təşkilatların İcraiyyə Ko mitəsində və Bakı Fəh lə Deputatları Sovetində də Şuranın nümayəndələri var id i. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---