[]

329 

 

 

(ba x Böyük  Britaniyanın hərbi ek spedisiyası) başçılıq et mişdir.  Denstervilin başçılıq etdiyi hərbi qüvvə "Denster-

fors" adlandırılmışdı. Denstervil  1918  ilin avqustundan sentyabrın 15-dək  Bakın ı  işğal etmiş B.Britaniya hərbi hissələrin in 

ko mandanı olmuşdur. Türk-Azərbaycan hərbi qüvvələrindən ibarət Qafqaz İslam Ordusunun təzyiqinə davam gətirməyərək, 

1918 il sentyabrın 14-dən 15-nə keçən gecə Bakın ı tərk etmişdir. 

Əsəri: По хо д в Кавказ и Персию. Мемуары, Тифлис, 1925. 

DEPORTAS ĠYA  (latınca  deportatio  -  məcburi  köçürülmə,  qovulma,  sürgün)  -  Azərbaycan  hüquqi  sənədlərində 

azərbaycanlıların  tarixi-etnik  torpaqlarından,  əsasən,  Ermənistan  ərazisindəki  ə zə li  torpaqla rından  kütləvi  surətdə  və 

zorakılıqla  sürgün  olunması  nəzərdə  tutulur.  A zərbaycan  Respublikasının  Prezidenti  Heydər  Əliyev  "1948-1953  illərdə 

azərbaycanlıların Ermənistan SSR ə ra zisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında" 1997 il 18 

dekabr tarixli fə rman imza la mışdır. Ətraflı mə lu mat üçün ba x Köçürmə siyasəti. 

DƏRBƏND - qədim A zərbaycan şəhəri, dünyanın ən qədim şəhərlərindən biri. Şimalı Cənubla, Avropanı Yaxın və 

Orta  Şərqlə  əlaqələndirən  mühü m  hərbi-strateji  məntəqə.  Dərbənd  Azərbaycan  dövlətləri  olan  Qafqaz  Albaniyası, 

Şirvanşahlar, Səfəvilər və Fətəli  xanın başçılıq etdiyi Şimali-Şərqi Azərbaycan dövlətinin tərkibində olmuşdur. 1796  ildə rus 

qoşunları tərəfindən işğal olunduqdan sonra, Dərbəndi daim Azərbaycan torpaqlarından təcrid etmək siyasəti yeridilmişdir. 

Buna ba xmayaraq, Də rbənd və Şima li Qafqazda kı digər A zərbaycan torpaqları Ba kı ilə  sıx iqtisadi əlaqələ rin i hə mişə davam 

etdirmişlər. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti onu öz ərazisi hesab etdiyini b ild irmişdi.    

 

 

 

 

Petrovsk-Port (Mahaçqala)-Dərbənd-Biləcəri də mir yol  xəttinin çəkilişinin (1900) Də rbəndin Azərbaycanla iqtisadi 

əlaqələrinin davam və in kişaf etdirilməsində  mühüm əhəmiyyəti o ldu. Qafqaz təqvimin in (1917)  məlu matına görə şəhərin 

əhalisi 31168 nəfərə bərabər idi. Onlardan 18438 nəfəri yerli, 12730 nəfəri müvəqqəti yaşayanlar idi. Şəhər əhalisinin 19864 

nəfəri  kişi,  11304  nəfə ri  qadın   id i.  Əha lin in  böyük  ə ksəriyyətini  a zərbaycanlılar  təşkil  edirdilər.  1917  ilin  fevralında 

Dərbənd  fəhlə   və  əsgər  deputatları  soveti  yaradıld ı,  de kabrda  sovet  hakimiyy əti  elan  o lundu.  1918  ilin   iyulunda 

L.Biçeraxovun  12  min lik  o rdusu  Dərbəndə  hücum  edərək,  avqustun  3-də  şəhəri  tutdu.  Oktyabrın  6-da  türk  qoşunları 

Dərbəndi tutsalar da,  Birinc i dünya  müharibəsinin  (1914-18) ye kunlarına görə de kabrda şəhəri tərk et məli oldu.  1919  ilin 

may ında  Dərbənd  Denikin  ordusunun  işğalına  məru z  qaldı.  1920  il  martın  25-də  11-ci  Qırmızı  ordunun  köməyi  ilə 

Dərbənddə sovet hakimiyyəti e lan olundu. 1921  ildə yaradılmış Dağ ıstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının tərkib inə 

daxil  edildi.  Bununla  Dərbənd,  fakt iki  ola raq,  Azərbaycan m  in zibati-əra zi  tərki-b indən  ahnaraq  Rusiya  Sovet  Federativ 

Sosialist  Respublikasının  tərkib inə  qatıldı.  Sovet  Sosialist  Respublika ları  İttifaqı dağıldıqdan sonra is ə  Dərbənd  Rusiyanın 

tərkib ində qaldı. 

 

Əd.:  Həsənov  Cənubi  Azərbaycan  beynəlxalq  münasibətlər  sistemində  (1918-1920-ci  illər),  B.,  1993;  Султанов 

С.А., Дербент. История возникновения и развития, Дербент, 2003.  

 

DƏRƏLƏYƏZ  -  Azərbaycanın  Naxçıvan  mahalında  tarixi  bölgə;  şimalda  Basarkeçər  yaylası,  şərqdə  Zəngəzur 

silsiləsi, cənubda Ələyə z dağları, qərbdə isə Səlim aşırımı yerləşən hündür dağlarla əhatə olunmuşdur. Ümu mi sahəsi 2304 

k v.k m-dir.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

330 

 

 

Ən  qədim  dövrlərdən  başlayaraq  Azərbaycan  xalqın ın 

təşəkkülündə  iştirak  et miş  türk  tayfa larının   məskunlaşdığı 

Dərə ləyəz-Ələyəz  də rəsi  toponimi  orta  əsrlərdə  in zibati-əra zi 

bölgüsü  mənasında  işlən məklə,  geniş  ərazini  əhatə  etmişdir.  18 

əsrin  əvvəllərində  Osman lı  dövlətinin  idarəsi  altında  olmuş 

Naxçıvan  sancağının  14  nahiyəsindən  biri  də  Dərələyəz  id i.  Bu 

dövrdə  Dərələyəz  nahiyəsi  102  kəndi  əhatə  edirdi.  Xalq 

bölgüsünə  görə,  3  h issəyə  ayrılırdı:  Şərq i  Dərələyəz,  Qərb i 

Dərə ləyəz və in zibati-əra zi bö lgüsünə əsasən tarixən Də rələyə zə 

aid edilən Şərurun dağlıq hiss əsi.    

 

 

 

Rusiya  ilə  İran  arasında  imzalan mış  Türk mənçay  müqa-

viləsindən  {1828)  sonra  Rusiyanın  tərkib inə  qatılan   Də rələyə z 

bölgəsi  İran  və  Türkiyədən  buraya  köçürülən  ermənilərin 

hesabına  etnodemoqrafik  dəyişikliklərə  məru z  qalmışdır; 

köçürmələrə  qədər  bölgədəki  ailələrin  böyük  əksəriyyətini  -  94,1%-n i  azərbaycanlılar,  cəmisi  5,8%-ni  ermənilər  təşkil 

edirdisə, köçürmələ rdən sonra erməni ailələri 25,8%-ə  çat mışdı. Çar höku mətinin  Cənubi Qa fqazda  apardığı inzibati islahata 

əsasən,  1870  ildə  Dərələyəz  İrəvan  quberniyasının  tərkibində  yaradılan  Şərur-Dərələyəz  qəzasına  daxil  edilmişdi.  1897  il 

mə lu matına   görə,  Də rələyə zin   sahəsi  2972,3  k v.k m,  əhalisi  76.551  nəfə r  id i;  hə min  mə lu mata   görə,  əhalinin  70,5% -i 

azərbaycanlı, 27,5%-i e rməni olmuşdur.  Ermən istanda daşnak ağalığı dövründə (1918-20)  Dərələyə zin  azə rbaycanlı əhalisi 

dəhşətli soyqırımına  məruz qalmış, sağ qalan lar is ə ö z doğma  yerlə rin i tərk et məyə  məcbur edilmişlər.  Sovet hakimiyyəti 

illərində Də rələyə z bölgəsi, heç b ir əsas olmadan, Azərbaycandan qoparılıb Ermən istana verilmişdir. 

Azərbaycanlılara  qarşı soyqırımı siyas əti bütün 20 əsr boyu davam etdirilmiş və nəhayət, əsrin sonunda onlar indiki 

Ermənistan ərazisindən, o cümlədən Də rələyə zdən zorla deportasiya olunmuşlar.  

Dərə ləyəz  Na xçıvan  maha lın ın  qədim  mədəniyyət  mərkə zlərindən  olmuşdur.  Qəbiristanlıqlardakı  daş  qoç  hey-

kəlləri,  me ma rlıq  ab idələri  bölgənin  ə zəli  A zərbaycan  torpağı  olduğunu  sübut  edir.  Tarix  boyu  ermənilər  Azərbaycan 

torpaqlarını "özününküləşdirmək" məqsədilə buradakı abidələr ü zərindəki kitabələri saxtalaşdırmış və yaxud  məhv etmişlər. 

Dərə ləyəzdəki A zərbaycan-türk ab idələri də bu cür məhv edilmiş, kitabələr isə saxtalaşdırılmışdır.  

 

 

 

 

Əd

. Hacı Qədir Qədirzadə, Naxçıvanın tarixi türk diyarı-Dərələyəz. Naxçıvan Dövlət Universitetinin Elmi Əsərləri, 1999, №4; 

Dərələyəzli K., Dərələyəz od içində. B., 2001. 

 

"DĠFAĠ" - Azərbaycan milli partiyası. 1906 ilin ortalarında yaranmışdı. Əsasını Əh məd bəy Ağayev qoymuşdur. 

1905

 

ilin  ermən i-müsəlman  qırğın larından  sonra  ermənilərlə  a zərbaycanlıları  barışdırmaq  məqsədilə  fevra lın  20-

dən  ma rtın  6-dək  Tiflisdə  Qafqaz  canişini  İ.İ.Vorontsov-Daşkovun  sədrliyi  ilə  qurultay  keçirildi.  Qurultayda  ermənilərin 

inadkarlığ ı və barış maz mövqeyi ilə ü zləşən azərbaycanlı nü mayəndələrin b ir hissəsi erməni tenorçularına qarşı duruş gətirə 

biləcə k mütəşəkkil müsəlman təşkilatın ın yaradılması haqda qərar qəbul etdi. Qurultaydan sonra 1906 ilin qış, yaz və yayında 

daşnaklar  Şuşada  və  bütün  Qarabağda,  Naxçıvan  və  İrəvanda  azərbaycanlılara  qarşı  soyqırımları  törətdilər.  Dinc 

azərbaycanlı əhaliyə divan tutuldu. Avqustun ilk günlə rində Əh məd bəy Ağayev Şuşaya gəlib, nüfu zlu şəhərlilə rin iştira kı 

ilə   yığıncaq  keç ird i  və  onun  təşəbbüsü  ilə  Qafqa z  ü mu mmüs əlman  müdafiə  ko mitəsi  -"Difai"  partiyasının  yaradılması 

haqqında  qərar  qəbul  edildi.  Ə.Ağayevin  özünün  rəhbərlik  etdiyi  Mərkəzi  Ko mitə  Bakıda  yerləşird i.  Po lis  sənədlərində 

Mərkə zi  Ko mitənin  tərkibin in  6  nəfə rdən  ibarət  olduğu  göstərilmişdir.  "Difa i‖yə  "hümmətçilər  -  Qa ra  bəy  Qarabəyov, 

Məmməd  Həsən  Hacınski,  İsa  bəy  Aşurbəyov,  Behbud  xan 

Cavanşir, N.Behbudov və b. da daxil  idilər.  Lakin  onların  partiya 

işində  iştirakı  daha  ço x  rəmzi  xarakter  daşıyırdı,  çünki  "Difai" 

əsasən,  Bakıdan  kənarda,  A zərbaycanın  şimal-qərb  qəzalarında 

fəaliyyət  göstərirdi.  "Difai"  part iyasının  ilk  çağırışları  1906  il 

oktyabr ortalarına aiddir. 

Azərbaycanın  əksər  qəza larında  geniş  fəaliyyət  göstərən 

və  əhali  arasında  kifayət  qədər  məşhurlaşan  "Difai"  partiyası 

üzvlərinin  ü mu mi  sayı  1000  nəfərə  çatırdı.  "Difai"  1917  ilədək 

üzvlərinin  sayına, eləcə də  kütlə arasında nüfuzuna görə, əslində, 

ən  böyük  milli  partiya  idi.  Partiyanın   sosial  bazasını  cəmiyyətin 

orta  təbəqələri,  e ləcə  də  ruhanilə r  təşkil  edirdi.  Pa rtiyanın  

möhüründə tiyəsi yuxarı yönələn iki çarpaz qılınc və aypara təsvir 

olunmuşdu. 

 

 

 

 

 

 

 

---