[]

332 

 

"Açıq  söz"  qəzetinin  1917  il  oktyabrın  13-də  yazdığ ına  görə,  Azərbaycan  siyasi  partiyalarının  Gəncə  müşavirə-

sində "Nicat" və "Difa i" inqilabi part iyala rın ın nümayəndələri proqra mları uyğun gəldiyi üçün "Müsavat" partiyasına daxil 

olmuşdular. 

 

Əd:. 

Seyidzadə D.B., Azərbaycan XX əsrin əvvəllərində: müstəqilliyə aparan yollar, B., 1998;  Süleymanova S., Azərbaycanda 

ictimai-siyasi hərəkat, B., 1999; Багирова И.С., Политические партии и организации Азербайджана в начале XX века , Б., 1997; Ахмедов 

А., Азербайджанские тюрки в революции 1905 r., B., 2002. 

 

"DĠKAYA  DĠVĠZĠYA"  -  Birinci  dünya  müharibəsi  (1914-18)  dövründə  Qafqazın  müsəlman  əhalisindən  təşkil 

edilmiş süvari div iziya.  Çar  Rusiyasında müsəlman əhali, o cü mlədən Qa fqaz  müsəlman ları  kütləvi şəkildə hərb i  xid mətə 

cəlb  olun murdular.  La kin  müharibənin  gedişində  cəbhənin  möhkə mləndirilməsi  üçün  Qafqaz  müs əlmanla rın ın  süvari 

qoşunda döyüşmək bacarıq larını nəzərə alaraq, onlardan  ibarət yeni atlı div iziyanın  yaradılması qərara alındı.  3-cü  süvari 

korpusun  (Qərb  cəbhəsi)  tərkib ində  olan  "Dikaya  diviziya"  (diviziyanın  adı  həm  şə xsi  heyətin  şücaəti,  həm  də  onların 

nizami döyüş hazırlığ ı keçməməsi ilə əlaqədar idi) 6 kiçik tərkib li alaydan - Dağ ıstan, Kabarda, Tatar (azərbaycanlı), Çeçen, 

İnquş  və  Çərkəz  alaylarından  ibarət  idi.  Div iziyanın  tabeliyinə,  həmçinin,  Osetin  piyada  briqadası  və  8-ci  Don  topçu 

divizionu verilmişdi. " Dikaya div iziya"nın ko mandiri general D.P.Baqration idi.  

 

 

 

 

 

Div iziyanın  zabit  heyətini,  əsasən,  rus  qvardiya  zabitləri,  həmçinin,  yerli  zadəgan  nümayəndələri  təşkil  edird i. 

"Dikaya  div iziya"nın  ümu mi  sayı  1350  süvaridən  ibarət  idi.  Xüsusi  hərbi  hazırlıq  görmədiyinə  və  könüllü lük  əsasında 

yaradıldığ ına görə, diviziyanın şəxsi heyətinə  müəyyən güzəştlər verilmişdi. On ların hər biri ayda  25 rubl  məvacib  alırdı. 

Rusiyada  çar  hakimiyyəti  devrildikdən  və  Müvəqqəti  höku mət  yaradıldıqdan  sonra  korpusun  siyasiləşdirilməsinə  cəhd 

göstərilməsi,  bir  tərəfdən,  bolşeviklərin,  digər  tərəfdən,  Müvəqqəti  hökumətin  ondan  öz  siyasi  maraqları  üçün  istifadə 

etməyə  çalışması  bu  hərbi  quru mun  dağılmasına  gətirib  çıxa rdı.  Nəticədə  1917  ilin  sonlarında "Qafqazın  yerli  əhalisindən 

təşkil ed ilmiş atlı korpus" ləğv edildi. 

"Dikaya  div iziya"ın  A zərbaycanla  bağlayan  onun  tərkibindəki  "Tatar  süvari  alayı"  idi.  Alay ın  əsgərləri,  əsasən, 

Qarabağ  və  Gəncəbasar  bölgələrindən  toplanmışdı.  Korpusun  ləğvindən sonra  alayın  atlıları  vətənə  döndülər.  Müsəlman 

k orpusunun forma laşdırılmasına başlananda, tatar alayında xid mət etmiş süvarilərin böyük hissəsi könüllü şəkildə  Gəncəyə 

toplaşdılar.  Həmin  süvarilərin   əsasında  yenidən  "Tatar  süvari  alayı"  təşkil  olundu  və  Müsəlman  korpusunun  süvari 

briqadasının tərkibində müəyyən dəyişikliklərlə Cü mhuriyyətin süqutuna qədər öz mövcudluğunu saxladı. 

 

Əd

.:  Nəzirli  Ş.,  Arxivlərin  sirri  açılır,  B.,  1999;  Великая  Октябрьская  Социалистическая  Революция.  Энциклопедия . M., 

1987. 

DĠNĠ  ETĠQAD  NAZĠRLĠYĠ,  Azərbaycan Xalq   Cü mhuriyyəti Hö ku mətinin   Din i  Etiqad  Nazirliyi  - A zərbaycan 

Xalq Cü mhuriyyətinin din i etiqad məsələləri ilə məşğul olan icra hakimiyyəti orqanı. Milli ənənələrə qayıtmaq, əhalinin  dini 

ehtiyacların ı ödə mək məqsədilə yaradılmışdı. 1918 il iyunun 19-da Fətəli xan Xoyskin in Gəncədə təşkil etdiyi 2-ci Hö ku mət 

kabinəsində  Azərbaycan  Cü mhuriyyəti  Xalq  Maarifi  və  Dini  Et iqad  Na zirliy i  adı  ilə  fo rmalaşdırılmış  və  Nəsib  bəy 

Yusifbəyli nazir təsdiq olunmuşdu. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

333 

 

Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku məti  1918 il sentyabrın 17-də  Bakıya köçdükdən sonra oktyabrın 6-da Fətəli 

xan Xoyskin in 2-c i  Höku mət  kabinəsində dəyişiklik aparılmış, himayədarlıq  və dini etiqad nazirliyi yaradılmış, Musa bəy 

Rəfiyev  nazir  təyin  edilmişdi.  1918  il  de kabrın  26-da  Fətəli  xan  Xoyski  3-cü  Hö ku mət  kabinəsini  təşkil  edərkən 

himayədarlıq nazirliyi  müstəqil na zirlik kimi təsis olunmuş, dini etiqad  məsələ ləri yenə də  xa lq  maarifi nazirliyinə həvalə  

olunaraq, xa lq maarifi və d ini etiqad nazirliyi yarad ılmış, Nəsib bəy Yusifbəyli nazir təyin olun muşdu. 

Nəsib bəy Yusifbəylin in 1919 il apre lin  14-də və de kabrın  22-də təşkil etdiyi 4-cü  və 5-c i Höku mət  kabi-nə lərində 

də Xalq  Maarifi və Dini Etiqad Nazirliyi birlikdə olmuş, na zir vəzifəsini 4-cü Höku mət kabinəsində Rəşid bəy Qaplanov, 5-

ci Höku mət kabinəsində isə əvvəlcə Həmid bəy Şahtaxtinski, sonra Nurməmməd bəy Şahsuvarov icra etmişdilər. 

Azərbaycan  Xalq   Cü mhuriyyətinin  1920  il  üçün  bura xılmış  Ünvan-təqvimində  başqa  nazirliklə rin   fəa liyyəti 

haqqında məlu matlar verildiy i halda, dini etiqad nazirliyi barədə yalnız bunlar deyilmişdir: din i etiqad naziri (o, həm də xalq 

maa rifi  naziri  id i)  Hə mid  bəy  Şahta xtinski,  na zirliy in  kat iblə ri  Rza   Şahbazbəyov  və  Q.A.Çerqeştov,  xüsusi  tapşırıqlar 

mə mu ru Yusif əfəndi Əfəndizadə və qeydiyyatçı Mah mud Mahmudovdur. 

 

Əd.: 

Aзepбaйджанская  Демократическая Pecnублика  (1918-1920),  Законодательные  акты  (сборник  документов),  Б.,  1998; 

Aдpec-календары Aзepбaйджанской    Pecnублики  нa  1920  r.,B.,  1920;   Azərbaycan  Demokratik  Respublikası.  Azərbaycan  Hökuməti. 

1918-1920, B., 1990.  

 

DĠVANBƏYOĞLU, S ü b h a n v e r d i x a n o v Abdullabəy Vəli ağa oğlu (1.1.1883, Qazax qəzasının Hüseynbəyli 

k.-  2.9.1936,  Ba kı) - A zərbaycan yazıç ısı,  maa rif  xad imi, etnoqraf,  folklorşünas. Müflisləşmiş bəy  

ailəsində   doğulmuşdur.     Qori müəllimlər se minarıyasını bitirmiş,  Bakı  Dövlət  Universiteti tarix 

fakultəsinin  Şərq  şöbəsində  təhsil  almışdır.  Bir  müddət  Acarıstanda,    1904  ildən  isə  Ba kıda 

müəllimlik  etmiş,"Nəşri-maarıf'  və  "Nicat"  xeyriyyə  cəmiyyətlərində  yaxından  fəaliyyət 

göstərmişdir. 

AzərbaycanXalq  Cü mhuriyyəti  dövründə  daxili  işlər  nazirliyində  tərcüməç i 

işləmiş,  qeyri-türk  məmu rların  yenidən  hazırlan ması  üçün  dövlət  tərəfindən  təşkil  edilmiş 

kurslarda A zərbaycan dili fənnindən dərs demişdir. 

Sovet  hakimiyyəti  illərində  xa lq  maarif  ko missarlığında  fəa liyyət  göstərmiş,  qəza larda  

mə ktəblərin təşkilində iştira k etmiş, dərslik və sinifdənkənar oxu üçün ədəbiyyat hazırlayan şöbənin 

üzvü  olmuşdur.  Ali  Pedaqoji  İnstitutda,  Zaqafqaziya  hərbi  məktəbində  müəllim,  nü munəvi 

pedaqoji texn iku mda  müdir, A zərbaycan Dövlət Universitetində, Sənaye institutunda, Xalq təsərrüfatı institutunda assistent 

və  dosent  vəzifələ rində  çalış mışdır.  Azə rbaycan  Dövlət  Arxivinin  müd iri,  A zərbaycan  Elmi  Tədqiqat  İnstitutunun  tarix 

şöbəsinin  elmi  katibi  olmuşdur.  Tarix,  etnoqrafiya,  fo lklor  və  təbiətşünaslıq  sahəsində  elmi  tədqiqat  aparmış,  "Elmi-

heyvanat" dərsliyini, "Müctəhid feodal Ağa Mir Fəttah", "Şəki  xanla rın ın tarixi və onla rın  nəsli", "Fo lklor  materialla rın ın 

təsnifi", "Türk sistemli kəndlə rdə totemizm", "İran və Os manlı  məsələsi" əsərlərini ya zmış, beş cildlik Azə rbaycan tarixini 

yazmaq üçün material toplamışdır. 

Divanbəyoğlu  bədii  yaradıc ılığa  20  əsrin  əvvəlində  başlamış,  "Əbdül  və  Şah zadə"  (1902),  "Canyanğısı"  (1903), 

"İlan"  (1906),  "Fəhlə"  (1907),  "Ərdoy  dərəsi"  (1920),  "Cəng"  (1911)  və  s.  ro mantik  povest  və hekayələrin  müəllifi  kimi 

məşhurlaşmışdır. Əsərlə ri möv zu aktuallığı və orijina llığı, təhkiyə üslubunun yeniliyi ilə seçilir. 

 

Əsərləri: 

Əbdül və Şahzadə, B., 1966; Can yanğısı, B., 1981.

  

Əd.: 

Bəktaşi İ., Abdulla bəy Divanbəyoğlu, B., 1985.

 

 

"DOKUMENTI PO  RUSSKOY  POLĠTĠKE  V  ZA KAVKAZYE" ("R u s i y  a n ı n  Z a q  a f q a  z i y a s i y  a-

s ə t i n ə   dair  s ə n ə d l ə r " ) - 1 9   əsrin  sonları  -  20  əsrin  əvvəllə rində  çar  Rusiyasının  Cənubi  Qafqa z  siyas ətinə  dair 

Azərbaycan  Xa lq  Cü mhuriyyəti  dövründə  nəşr  olunmağa  başlanmış  s ənədlər  toplusu.  Azərbaycan  Xa lq  Cü mhuriyyəti 

Höku məti  çar  Rusiyasının  Cənubi  Qafqaz  siyasətinin  öyrənilməsinə  böyük  əhəmiyyət  verird i.  Bu  elmi-tarixi  maraqla 

bərabər, praktik cəhətdən də zəruri hesab olunurdu. Cənubi Qafqaz  müsəlmanla rına  münasibətdə Rusiyanın həyata keçirdyi 

siyasətə  dair  materia lla rın  toplanması  və  nəşri  üçün  xa ric i  işlər  naziri  Mə mməd  Yusif  Cəfə rovun  sərəncamı  ilə  xüsusi 

ko missiya yaradılmışdı. Ko missiyaya Arslan Kriçinski (sədr), Məhəmməd  Ağayev, Konstantin Sulkev iç və Əli Yusif (sonra 

onu Hüseyn bəy Mirzəcamalov əvəz etmişdi) daxil  idi.  Xüsusi ko missiya Bakı ş əhəri və onun hüdudlarından kənarda olan 

bir  sıra  arxivlərdə  araşdırmalar  aparmışdı.  Arxiv lərdən  toplan mış  materialların  ayrı-ayrı  buraxılışlarda  nəşri  nəzərdə 

tutulurdu.  İlk  buraxılış  yaxın  onilliklərdə  Rusiya  siyasətinin  icmalını,  sonrakı  nəşrlər  Cənubi  Qafqazın  Rusiya  tərəfindən 

işğalından sonrakı dövrü əhatə etməli id i.  Keçmiş Qafqaz can işinliyinin d igər bölgələrinə dair  materiallar da çap olun malı 

idi. Nə zərdə tutulan materia lla rın  yalnız birinci h iss əsi işıq  üzü  gördü. Sənədlər toplusunda çap olunan materiallar aşağıdakı 

şəkildə q ruplaşdırılmışdı:  1)  milli hərəkatla  mübarizə;  2) din i tədbirlər;  3)  maarif və  mədəniyyətlə  mübarizə;  4)  millətlər-

arası  münasibət;  5)immiqrasiya;  6)  müstəmləkələşdirmə  və  iqtisadi  siyasət;  7)  əhalin in  tərksilah  ed ilməsi;  8)  hərbi  mü-

kəlləfiyyət və məcburi işlər; 9) inzibati polis qəyyumluğu.  

 

 

 

 

 

 

 

Hər b ir hissədə sənədlər  xronoloji ard ıcıllıq la verilmişdi.  Ön sözdə göstərilirdi ki, hazırda  Azərbaycanın  müstəqil 

həyat keçird iyi bir ş əra itdə, tarixin  bütün gedişi ilə  müha kimə o lunan köhnə qaydaları bərpa  et məyə cəhd göstərən siyasi 

qruplar tapılır.  

 

 

 

 

---