[]

342 

 

Əhalinin  76,24%-ni azərbaycanlılar, 23,45%-n i ermən ilər təşkil edirdi. 

Azərbaycanlıların  əhalin in  etnik  tərkib ində  bu  cür  üstünlüyü  təşkil 

etməsi  hə min  torpaqların  tarixi  A zərbaycan  ərazisi  olduğunu  təsdiq 

edən  inkarolun ma z  fa ktdır.  1826-28  illər  Rusiya-İran  müharibəsi 

dövründə və müharibədən sonra İran və Türkiyədən ermənilərin kütləv i 

surətdə  bu  yerlərə   köçürülməsi  nəticəsində  əhalinin  etnik  tərkib i 

dəyişdi.  Fransız  mənşəli  rus  tədqiqatçısı  İ.İ.Şopenin  1829-32  illərdə 

rəsmən həyata keç iridiy i ka me ral təsvirin  nəticələ rinə  görə, a rtıq burada 

31201  a ilə ,  164450  nəfər  əhali  qeydə  alın mışdı.  Onla rdan  16078  a ilə 

(51,53%),  81749  nəfər  (49,71%)  müsəlman lar  (a zərbaycanlılar);  4428 

ailə  (14,19%),  25151  nəfər  (15,29%)  köçürməyədək  burada  yaşayan 

ermənilər;  6949  a ilə  (22,27%),  35560  nəfər  (21,62%)  İrandan 

köçürülmüş  ermən ilər;  3682  ailə  (11,80%),  21666  nəfər  (13,17%) 

Türkiyədən köçürülmüş ermən ilə r  idi.  Bu  fakt lardan aydın olduğu kimi 

vilayətə İran və Türkiyədən birgə  10631 ailə  (bütün ailə lərin  34,07%-i), 

57226 nə fər (34,79%) e rməni  köçürülmüşdü. Be ləliklə , çar höku mət i Şima li Azə rbaycanın işğalı  za man ı ermən i a milindən 

bir  a lət  kimi  istifadə  etdi.  Ermənilərin  çar  ordusuna  göstərdiyi  "xid mət"  müqabilində  onlara  işğal  olunmuş  Azərbaycan 

torpaqlarında - Naxçıvan və İrəvan  xanlıqlarının ərazilərində "Erməni v ilayəti" adlandırılan torpaq "bəxşiş" verdi. Bununla 

ermənilər çar Rusiyasının h imayəsi və kö məyi ilə  Cənubi Qa fqazda  özlərinə əra zi bazası yaratdıla r. Bundan sonra ermənilər 

çar Rusiyasının, sonralar isə sovet-bolşevik Rusiyasının antiazərbaycan və antitürkiyə siyasətinin həyata keçirilməsində fəal 

rol oynadılar.Çar höku məti  Cənubi  Qafqazın  işğalını və burada  möhkəmlən məklə bağlı siyasətini həyata keçirdikdən sonra 

1840 il 10 apre l qanunu ilə " Erməni vilayəti"ni ləğv etdi, İrəvan və Na xçıvan əyalət ləri qə za lara  çevrildi. Bu qə za lar Gürcü-

İmeret quberniyasına tabe edildi. 1849 il iyunun 9 -da isə İrəvan quberniyası yaradıldı. 

 

Əd.:

Шопен И., Исторический памятник  состояния Армянской области в  эпоху присоединения  ее к  Российской  империи, СПб., 

1852;  Əliyev F., Əliyev M ., Naxçıvan xanlığı, B., 1996; Əliyev F., Həsənov U., İrəvan xanlığı, B., 1997; Агаян Ц.П., Победа советской 

власти и возрождение армянского народа, М., 1981.  

 

ERMƏNĠSTAN-GÜRCÜS TAN  MÜHARĠBƏS Ġ  (1918)  -  Zaqafqaziya  seyminin  dağılmasından  sonra  yaranmış 

erməni-daşnak  höku mətin in  işğalçılıq  siyas əti  nəticəsində  baş  vermiş  müharibə.  Ermənistan  keç miş  Tiflis  quberniyasının 

Axalkalaki  (A  x  a  1  k  ə  1  ə  k)  və  Borçalı  qəzalarına  qarşı  əsassız  iddia  irə li  sürdü.  Azərbaycan  Xalq  Cü m-huriyyəti  tarixi 

torpaqlarının  öz  sərhədləri  daxilində  birləşdirilməsi  üçün  fəal  xarici  siyasət  yeritsə də,  müharibəyə  qoşula  bilmədi.  Lakin 

Ermənistan  öz  işğalçılıq  plan larını  müharibə  yolu  ilə  hə ll  et mə k  yolunu  tutdu.  Osmanlı  impe ratorluğu  ilə  Cənubi  Qa fqaz 

respublikala rı  arasında  bağlanmış  Batum  müqavilələrinə  (1918)  əsasən,  Gürcüstanla  Ermən istanın  sərhəd  zolağında  türk 

qoşunları  yerləşmişdi.  Oktyabrın  18-də  türk  qoşunları  oradan  çıxdılar  və  həmin  yerləri  Gürcüstanı  müdafiə  edən  alman 

qoşunları tutdu. Birinci dünya müharibəsində (1914-18) məğlub olmuş Almaniyanın hərbi qüvvələri bu əraziləri tərk etdikdə, 

Borçalı  qəzasın ın  xey li  hissəsi  Gürcüstan  hökumətinin  nəzarətinə  keçd i.  Ermən istan  Gürcüstana  nota  verərək,  onun 

Axa lkala kidən  çıxmasın ı  tələb  etdi.  Oktyabr-noyabr  aylarında  tərəflə r  arasında  qarşılıqlı  itt iha mla r  kəskinləşdi,  e rmənilər 

Axa lkala ki  və  Bo rçalıda  tə xribatla r,  silahlı  toqquşmalar  törət məyə  başladıla r.  Ermənistan  Axa lkala kiyə  süvari  es-kadron, 

Borça lıya  isə  4-cü  erməni  polkunun  hiss ələrini  göndərdi.  De kabrın  9-da  hərbi  ə mə liyyatlar  başlandı.  Döyüşlər 

azərbaycanlıların   elliklə   yaşadığı  və  tarixən  onla ra  mə xsus  olan  Borçalı  qəzasında  gedirdi.  Ermənistanın  notasına  görə, 

Gü rcüstan Borçalı, A xalkalaki qəzalarından və Tiflis də daxil olmaqla, eyniadlı qəzanın  bir hissəsindən imtina etməli  idi. 

Dekabrın  17-də  Gü rcüstan Ermənistana rəsmən  müharibə elan etdi,  Ermənistanla dip lo matik əlaqələri kəsdi.  Dekabrın  18-

31-də  tərəflər  arasında  hərb i  ə mə liyyatlar  baş  verdi.  Müharibə   Azə rbaycanın  tarixi  torpaqlarına  və  onun  əhalisinə   ciddi 

ziyan  vurdu.  Birinci  dünya  müharibəsində  qələbədən  sonra  Qafqazda  mövqeyi  güclənən  İngiltərə  Ermən istan-Gürcüstan 

müharibəsinin dayandırılmasında  fəal iştirak etdi.  Ermənistan tərəfi dekabrın  31-də hərbi əməliyyatları dayandırmağa  razı 

olduğunu  bild irdi.  Gürcüstan  hökuməti  də  bununla  ra zılaşdı.  1919  il  yanvarın  9-17-də  Tiflisdə  Ermən istan-Gürcüstan 

konfransı keçirildi. Ermən istan və Gürcüstan arasında sərhəd məsələsi Antanta Ali Şurası tərəfindən həll edilənədək Borçalı 

qəzasının şima l h issəsinin Gürcüstana, cənub hissəsinin isə Ermən istana verilməsi, A llahverdi mis mədənlə rin in olduğu orta 

hissədə  isə  "neytral  zona"  yaradılması  qəra ra  alındı.  Neytra l  zonanın  idarəsi  ingilis  general-qubernatoruna  həvalə  edildi. 

Azərbaycanın  qanuni  iddiası  olan  Borçalının  müqəddəratının  həll  olunduğu  konfransa Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin 

nümayəndə  heyəti  dəvət  edilməmişdi.  Ona  görə  də  Azərbaycanın  Tiflisdəki  nü mayəndəsi  öz  ö lkəsinin  bu  qərarı 

tanımayacağını bildird i.  Sonralar Rusiya Ko mmun ist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi  Ko mitəsi Qafqaz bürosunun 1921  il 7 

iyul  tarixli  qərarı  ilə  "neytral  zona"  da  Ermənistana  birləşdirildi.  Be ləliklə,  Borça lının  a zərbaycanlı  əhalisinin   öz 

müqəddəratını təyin etmək hüququ kobudcasına pozuldu, əzəli Azərbaycan torpağı olan və azərbaycanlıların  elliklə yaşadığı 

Borçalı Gürcüstanla Ermən istan arasında bölüşdürüldü. 

 

 

 

 

 

 

---