388
dram kurslarının ko mediya şöbəsində müəllim kimi çalışmışdır. Bu
illərdə o, eyni za manda, dövlət teatrının repertuarındakı əsərlərdə
çıxış edir, xeyriyyə tamaşaları verird i. Üzeyir Hacıbəylin in "Ər və
arvad", "O olmasın, bu olsun", "Arşın mal alan", Zülfüqar
Hacıbəylinin "Ev liykən subay", "Əlli yaşında cavan" musiqili
ko mediyalarında son dərəcə realist, milli kolo ritli, unudulmaz səhnə
obrazları yaratmışdır.
Aprel işğalından (1920) sonra Mirzağa Əliyev Bakı Azad
Tənqid-Təbliğ Teatrının təşkilatçısı olmuş, 1924 ildən ömrünün
sonuna qədər Azərbaycan Dövlət Dra m Teatrında çalış mışdır. Fitri
ko mik istedada, ifadəli yu mor boyalarına, zəngin səhnə çalarlarına və
mədəniyyətinə malik aktyor olan Mirzağa Əliyev Azərbaycan teatr
sənətinin ənənələrin i dava m və inkişaf etdirmişdir.
Əd.:
M əmmədov M ., M irzağa Əliyev, B., 1949; yenə onun;
Mirzağa Əliyev, "Teatr düşüncələri" kitabında, B., 1977; Cəfərov C,
Azərbaycan teatrı, B., 1974.
ƏLĠYEV Zeynalabdin bəy Hacağa
bəy oğlu (24.4.1894, Ba kı - ? ) - A zərbaycan
Xalq Cü mhuriyyəti Parlamentinin xüsusi
qərarına (ba x Xaricə təhsil almağa
göndərilənazərbaycanlı tələbələr haqqında
qərar) əsasən, dövlət hesabına ali
təhsil
almaq üçün xaricə göndərilmiş tələbələrdən
biri. Parla mentin 1919 il 1 sentyabr tarixli
qərarına əsasən, təhsilini me ma rlıq sahəsində
davam etdirmək üçün Ro ma Kra l Rəssamlıq Akade miyasına (İta liya) göndərilmişdi. Sonrakı ta leyi
barədə mə lu mat aşkar o lunma mışdır.
ƏLĠZADƏ Ağa Cavad oğlu (1871, Bakı yaxın lığ ındakı Pirşağı k. - 15.12.1954, Bakı) - maarifçi ruhani və ictimai
xadim. Atası Axund Hacı Məhəmməd Cavad dövrünün tanmmış din xadimlərindən idi. Əlizadə İçərişəhərdəki Qüdsi
mədrəsəsində dini təlimlə yanaşı, dünyəvi elmlə ri - riya ziyyat, astronomiya, tarix e lmlərin i də öyrən miş, təbabət elminə
xüsusi maraq göstərmişdir. Mədrəsəni uğurla bitirdikdən sonra təhsilini Bağdad yaxınlığındakı Nəcəfül Əşrəf islam
mə rkə zində dava m etdirmişdir. Ağa Əlizadə təhsilini başa vurub, a xund rütbəsinə lay iq görülmüş, 1896 ildə Bakıya
qayıtmışdır. İçərişəhərdə məhəllə məscid lərindən birinə təyinat alan Ağa Əlizadə savadı və davranışı ilə yerli ruhanilər
içərisində böyük hörmət qazan mış, Qafqaz Şey xülislamı Əbdüss əlam A xundzadənin zəmanəti ilə Bakın ın Təzəpir
məscidinə baş dini xad im təyin ed ilmişdir. 1903 ilədək bu məsciddə fəaliyyət göstərən Ağa Əlizadə 1904 ildə Qafqa z
Müsəlmanları Ruhani İdarəsinin ü zvü seçilmişdir.
1905 ildə erməni daşnakların Ba kıda müsəlman əhaliyə qarşı soyqırımının qarşısının
alın masında böyük fəallıq göstərmişdir. 1907 ildə "Səadət" müsəlman xey riyyə cəmiyyətinin
yaranmasında iştirak etmiş, sonra bu cəmiyyətin sədri seçilmişdir.
1918 ildə A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin yaran masını böyük ruh yüks əkliyi ilə
qarşılayan Ağa Əlizadə Qafqaz Müsəlmanları Ruhani İdarəsinin sədri, eyni zamanda, Şey xü lislam
seçilmişdir.
Ağa Əlizadənin 1918-20 illər dövründəki bütün fəaliyyəti gənc müstəqil dövlətin
möhkəmləndirilməsinə yönəlmişdi. Ölkə gənclərin i vətənin müdafiəsi üçün milli ordu sıralarına daxil
olmağa çağırmış, Cü mhuriyyətin ildönümü münasibətilə keçirilən təntənələrdə çıxış edərək,
istiqlaliyyətin əhə miyyətindən danışmışdır. 1919 il sentyabrın 15-də Azərbaycanın istiqla lı uğrunda
şəhid olanların Dağüstü (Çənbərəkənd) qəbiristanlığında keçirilən yadetmə mərasimini idarə etmişdir.
Aprel işğalından (1920) sonra Ağa Əlizadə təqibə məruz qalmışdır. 1944 ildə Qafqaz Müsəlmanları Ruhani İdarəsi
bərpa olunarkən Axund Ağa Əlizadə yenidən Şeyxülisla m və zifəsinə seçilmişdir. Ağa Əlizadə bir sıra xa ric i ölkə lərdə
olmuş, beynəlxalq sülh konfranslarında işti-
389
rak et mişdir. Onun 1945 ilin mayında İrana səfəri xüsusi maraq doğurmuşdur. Ağa Əlizadə Təbriz məscidində moizə
oxu muş, Qu m səfərindən sonra Məşhəddə, Rəştdə olmuş, ço xsaylı görüşlər keçirmiş, Tehran Un iversitetinin ilahiyyat
fakültəsində mühazirə o xu muşdur.
1952 ilin may ay ında Vyanada sülhü müdafie konqresində Qafqaz müsəlmanları adından məru zə ilə çıxış etmişdir.
Əd.:
Abasov M., Şeyxülislam Axund Ağa Əlizadə, B., 2000.
ƏLĠZADƏ Məmmədtağı Hacı Əbdülsəməd oğlu (10.1.1858, Şamaxı - mart, 1918, Şamaxı) - ictimai-siyasi
xadim, iqtisadçı alim, publisist; Birinci Dövlət dumasın ın deputatı. Şamaxı məhəllə məktəbində (1864-68), Tiflisdə Qafqaz
Müsəlmanları Ruhani İdarəsinin nəzdindəki altısinifli məktəbdə (1868-74), Bakı realnı məktəbində (1874-78) o xu muşdur.
Moskvada Petrovski-Ra zu movski kənd təsərrüfatı və meşəçilik akade miyasını aqrono m və iqtisadçı ixt isası üzrə bit irmişdir.
Təkmilləş mək üçün Avropaya getmiş, bir il Fransa və Almaniyada yaşamış, Sile ziya v ilayətin in iqtisadiyyatına dair e lmi
əsər yazıb nəşr etdirmişdir. Rusiya imperiyası maliyyə nazirliyin in rüsum və töycü şöbəsində işləmişdir (1883-88). Nazir
Rixtenin islahat lay ihələri bürokratiyanın müqavimət i ilə qarşılaşarkən, digər mütərəqqi mə murlarla birlikdə istefa verib
Şamaxıya qayıtmış, xey riyyə işləri ilə məşğul olmuşdur. İrana səyahət etmiş, müşahidələri əsasında Z.Marağayinin "İbrahim
bəyin səyahətnaməsi" romanına bənzər b ir əsər yazmışdır.
1906 ildə Bakı quberniyasından 1-ci Dövlət du masına deputat seçilmişdir. Əlizadə
iqtisadçı alim kimi "Trudoviklər" partiyasına rəğbət bəsləmiş, müsəlman fraksiyasının üzvü olaraq,
qeyri-rus xa lqla rın milli mu xta riyyəti ideyasını müdafiə et mişdir. Fevral inqilabından (1917) sonra
Şamaxının siyasi həyatında fəal iştirak etmiş, erməni-daşnak dəstələri şəhər əhalisinə vəhşicəsinə
divan tutarkən həlak o lmuşdur.
Əlizadə erkən yaşlarından siyasi və ədəbi fəaliyyətə başlamış, Həsən bəy Zərdabinin
təşəbbüsü ilə Nəcəf bəy Vəzirovun Petrovski-Ra zu movski akade miyasında yaratdığı "İmdadiyyə"
siyasi dərnəyinin üzvü olmuş, "Əkinçi" qəzetində və digər dövri mətbuat orqanlarında məqalə lər
dərc etdirmişdir. İqtisadiyyat və kənd təsərrüfatına dair əsərləri 1918 il mart soyqırımı za manı
daşnaklar tərəfindən məhv edilmişdir.
Əd.:
M əmmədov X., "Əkinçi"nin övladları, "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti, 1970, 25 aprel; Геюшов З.Б., Архивные
материалы об обществе ―Имдадиййе‖, Доклады АН Азербайджанской ССР, 1963, №10.
ƏLĠZADƏ Zeynal (?-?)- Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə (1918-20) milli mədəniyyətin tərəqqisində
yaxından iştirak etmiş mədəniyyət xadimi. Əlizadə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin 1919 il 23 mart və 1920 il
30 yanvar tarixli qəra rları ilə dövlət gerbinin, hərb i orden-meda lla rın və dövlət möhürünün layihələrinin ha zırlan ması
məqsədilə e lan olunmuş müsabiqədə fəal iştirak et mişdir. Onun layihəsi əsasında buraxılmış döş nişanları və xatirə
medallarında Parlamentin binası, bayraq, aypara, s əkkizguşəli ulduz, günəşin doğması, gül çələngi həkk o lunmuşdur.
Əd.:
Azərbaycan Xalq Cümhuriyy əti (ədəbiyyat, dil, mədəniyyət quruculuğu), B., 1998.
ƏLYARBƏYOV Tərlan bəy Abdulla bəy oğlu (28.11.1892, Şamaxı - 15.2.1956, Bakı) - hərb i xadim, general-
mayor (1944). Tiflis hərbi mə ktəbin i b itirmişdir (1914). Hərbi xid mətə rus ordusunda başlamış,
Birinci dünya müharibəsində (1914-18) Şa ma xı polku tərkib ində rota və batalyon ko mandiri olmuş,
alman cəbhəsində döyüşlərdə iştira k et mişdir. Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti o rdusu yaradılmağa
başlayanda onun sıralarına qoşulmuş, əvvəlcə p iyada alayında xid mət etmiş, sonra isə Bakı şəhəri
və onun rayonlarının hərbi rə isi təyin edilmişdir. Bu vəzifədə o, Ba kı şəhəri və onun ətraf
rayonların ın əhalisi arasında hərb i çağırış işinin təşkilinə başçılıq etmişdir. Azərbaycan Xalq
Cü mhuriyyətinin hərb i naziri Səməd bəy Mehmandarovun təşəbbüsü ilə təsis edilmiş yeddi hərbi
rəislikdən biri olan hə min və zifənin yaradılmasından məqsəd də hərbi çağırış və səfərbərlik işində
mövcud nöqsanları aradan qald ırmaq, bu sahədə yol verilən əy intilərin qarşısını almaq id i.
Cü mhuriyyətin süqutuna qədər Bakı və onun rayonlarının hərb i rəisi vəzifəsin i icra edərkən
T.Əlyarbəyov podpolkovnik rütbəsində idi.
Aprel çevrilişindən (1920) sonra çağırış və səfərbərlik sahəsində kifayət qədər təcrübəyə malik o lduğu üçün Tərlan
bəy Əlyarbəyov yüksək hərbi vəzifələ rdə işlə miş, 1923-29 illərdə A zərbaycan Sovet Sosialist Respublikası hərb i
ko missarının kö məkçisi və ərazi idarəsin in rəisi vəzifəsində çalışmışdır. 1927 ildə M.V.Frunze adına Hərb i Akademiya
(Moskva) yanında Ali ko manda heyəti kursunu bitirmişdir. 1930-38 illərdə Cənubi Qafqazın mü xtəlif hərbi məktəblərində
işləmişdir. M.V.Frun ze adına Hərb i Akademiyanı b itirmişdir (1941). Əlyarbəyov Böyük Vətən müha-ribəsi (1941-45)
illərində 416-c ı atıc ı d iviziyanın ko mandiri, Azə rbaycan SSR xa lq maarif ko missarının müdafiə işləri ü zrə müavini, 402-c i
atıcı div iziyanın ko mandiri, 58-ci korpusun ko mandir müavini, 1946-48 illərdə Azərbaycan SSR maarif nazirin in müdafiə
işləri ü zrə müavini olmuş, 1948 ildə istefaya çıxmışdır. 1925-31 illərdə A zərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Ko mitəsinin
üzvlüyünə namizəd seçilmişdir. Azərbaycan SSR Ali Sovetinin (2-ci çağırış) depu-