[]
Yüklə 6,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
409
də, artıq hə min ilin sentyabrından, fakt iki olaraq, ədliyyə nazirliyi nəzd ində fəaliyyət göstərirdi. Bu da ta ma milə təbii idi, çünki bu işlə bilavasitə məşğul olan lar, əsasən, hüquqşünaslar id ilər. Ko missiyanın fəaliyyətinin sonuna qədər onun sədri Ə.Xas məmmədov, üzv lərdən isə A.F.Novatski və N.M.Mi- xaylov daha s əmərəli fəaliyyət göstərmişlər. Bundan başqa, mü xtə lif va xt larda Bakı da irə məhkə məsi pro kurorunun müavin i Aleksandr Yevgenyeviç Klige, andlı iclasçı Məmməd xan Təkinski, Gəncə dairə məhkəməsinin xüsusi əməliyyat işləri ü zrə müstəntiqi Məhyəddin bəy Şah malıyev, Bakı quberniya dairə məhkəməsin in ü zvü Hidayət bəy Sultanov, andlı iclasçılar A ley Aleksandroviç Litovski, Çeslav Bo leslavoviç Klossovski, hüquqşünas Abbas əli bəy Hacırzayev, Bakı dairə məh kə məsinin ü zvü B.Yusifbəyov ko missiya üzvü kimi fəa liyyət göstərmişlə r. Ko missiya artıq 1918 ilin sentyabr-oktyabrından geniş təhqiqat işlərinə başlamışdı. Ko missiyanın üzvü N.M.Mi- xaylov 1918 il o ktyabrın 26-da həmin ilin sentyabrın 22-dən oktyabrın 23-nə qədər olan müddətdə Göyçay qəzasında aparılan təhqiqat işləri haqqında məlumat verird i. Məlu mata görə, göstərilən müddət ərzində 500 nəfərdən ço x şahid dindirilmiş, Kürdəmir dəmir yolu vağzalına və Kü rdəmir polis sahəsinə aid 7 kəndə (Kürdəmir, Qarabucaq, Mustafalı, Xəlilli, Qasım bəy, Ərəb Mehdibəy, Dadalı) ba xış keçirilmişdir. 1918
huriyyətinin ədliyyə nazirliy inə göndərdiyi məru zə lərdə Bakı quberniyası, Göyçay qəzasının Kürdəmir, Qarabucaq, Ərəb Mehdibəy və b. kəndlərində, Şama xı şəhəri və Şa ma xı qə zasının müsəlman kəndlə rində, habelə Ba kı şəhərində azərbaycanlılara qarşı törədilmiş zora kılıq ların təhqiqinin ilkin vəziyyəti haqqında ətraflı məlu mat ve rirdi. 1919
il yanvarın 6-da Fövqəladə Təhqiqat Ko missiyasının sədri Ə.Xas məmmədov Paris sülh konfransına (1919- 20) gedən nümayəndə heyətinə təqdim et mək üçün Bakı, Quba və Şama xı şəhərlərində, Şamaxı, Göyçay, Cavad, Quba qəzala rında ermən ilə r tərəfindən müsəlmanla ra qarşı törədilmiş vəhşilikləri əyani şəkildə sübut edən məlu mat ları mə ktubla birlikdə xaric i işlə r nazirinə göndərmişdi. Mə lu matda göstərilirdi ki, Lənkəran qəzasında daşnak polkovnik Avetisovun silahlı quldur dəstələri tərəfindən, Cavad qəzasının bir hissəsində isə polkovnik İllarinoviç başda olmaq la ruslar tərəfindən, həmç inin İrəvan quberniyasında, Gəncə quberniyasının 4 qəzasında (Cavanşir, Cəbrayıl, Şuşa və Zəngəzur) böyük dağıntılar törədilmiş, azərbaycanlı əhali ucdantutma məhv edilmişdir. Ko missiya xaricə göndərilən nümayəndə heyəti üçün əşyayi-dəlil kimi altı cilddən ibarət ilkin təhqiqat materialı və 95 ədəd fotoşəkil hazırlamışdı. Ko missiya fəa liyyətin in ilk dövrlərində ço x gərgin işləy irdi. 1919 il yanvarın 16-da ko missiyanın üzvü N.M.M i- xaylov Gəncə quberniyasının Ərəş və Nu xa (Şəki) qə zala rı, A.F.Novatski is ə hə min ilin iyununda Quba ş əhəri, Quba qə zası kəndlərində ermənilərin törətdiyi soyqırımla rı, qətl-qarətlə r və digər zora kılıq hərəkət ləri haqqında təhqiqat materia lları əsasında ətraflı məruzələr hazırlayaraq, ko missiyaya təqdim etmişdilər. 1919 il avqustun 27-də Fövqəladə Təhqiqat Ko missiyasının üzvü Ç.B.Klossovski ko missiyanın fəaliyyəti ilə əlaqədar tərtib etdiyi arayışda göstərirdi ki, toplanmış materiallar 36 c ild və 3500 vərəqdən ibarətdir. Azərbaycanlılara qarşı törədilmiş cinayət hərəkətlərinin təşkilatçıları və iştirakçıları olan şəxslərə qarşı cinayət işi qaldırmaq haqqında 128 məruzə və qərar layihəsi hazırlan mış, 194 nəfər erməninin c inayət məsuliyyətinə cəlb edilməsi barədə məsələ qaldırılmışdı. 1919 il avqustun 23-də ko missiyanın sədri Ə.Xasmə mmədov ədliyyə na zirinə Bakı və Şa ma xı şəhərlərində və Şamaxı qəzasında azərbaycanlılara qarşı törədilmiş vəhşiliklərdə müqəssir olan şəxslərin art ıq məsuliyyətə cəlb edilməsi işinə başlanıldığ ını b ild irərək qeyd edirdi ki, Bakı şəhərində hələlik 24, Şamaxı şəhəri və Şamaxı qəzasında isə 100 nəfərə yaxın müttəhim istintaqa cəlb olun muşdur. 1919 il martın 21-də A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku məti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının səlahiyyət- lərini genişləndirmə k haqqında ədliyyə nazirin in məru zəsini dinlə miş və müvafiq qə rar qəbul et mişdi. Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası azərbaycanlılara qarşı törədilmiş, soyqırımı və zorakılıq hallarının günahkarlarını istintaqa cəlb etməyə başlayan kimi, Bakıda Erməni M illi Şurası və "Daşnaksutyun" partiyasının parla ment fraksiyası, həmişə olduğu kimi, ermənilərin müdafiəsinə qalxmış, onların günahsız olduqlarını sübut etməyə çalış mışla r. 1919 il avqustun 23-də Erməni M illi Şurasın ın ədliyyə na zirliy inə göndərdiyi mə ktubda deyilirdi ki, avqustun 18-də Bakıda Telefonnaya (indiki 28 may) küçəsində Şamaxı şəhəri sakinləri Martiros Gü lbəndiyants, Mixail Arzu manov və Yenok İvanyants sonuncuya məxsus mağazada həbs edilmişlər. Həbs edilənlərin hamısının Şamaxının "ən hörmətli" adamları və uzun müddət Şamaxı şəhər dumasının üzv ləri o lduqlarını qeyd edən erməni liderləri onlardan M.Gü lbəndiyantsın Şamaxı şəhər poçt-teleqraf kontorunun rəisi, M.Arzu manovun Şamaxı ermən i kilsəsinin hamiktikoru, Y.İvanyantsın isə "məşhur tacir" olduğunu bildirirdilər. Halbuki, Fövqəladə Təhqiqat Ko missiyasının zərərçəkənlərin və şahidlərin dind irilməsi protokollarında azə rbaycanlılara qarşı zora kılıqla rın təşkilatçıları və fəa l icraç ıla rı sırasında cəllad S.La layandan sonra, məh z bu "hörmətli" adamların adları çə kilird i. "Daşnaksutyun" liderləri riyakarcasına bəyanatlar verir, Azə rbaycan Höku mətin i keçmişləri yada salmaqla "intiqam və düşmənçilik" hisslərini daha da qızışdırmaqda ittiham edirdilər. Lakin
Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Hö ku mətinin ilk sədri Fətə li xan Xoyskini, Pa rla ment s ədrinin müavin i Həsən bəy Ağayevi və 2-c i Höku mət kabinetində da xili işlər naziri o lmuş Behbud xan Cavanşiri qətlə yetirmişlər.
1920 ilin yanvarında Paris sülh konfransında Azərbaycanın müstəqilliy inin de-fakto tanınması münasibətilə həmin il fevralın 9-da Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parlamenti amnistiya haqqında qərar qəbul etdi və milli ədavət zəminində qaldırılmış cinayət işlərinə xitam verdi. A mnistiyadan sonra Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası, zəif də olsa, fəaliyyətini davam etdirmişdir. Lakin Aprel işğalı (1920) ko missiyanın işinə son qoydu. Təxminən 20 ay fəaliyyət göstərmiş və böyük Yüklə 6,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|