417
Əd:.
Süleymanov M., Azərbaycanda ilk milli hərbiyyə məktəbi, B., 2000.
GƏNCƏ XƏZĠNƏ PALATASI - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin maliyyə sistemi tərkibinə daxil olan qurum.
Cü mhuriyyət Hökumətinin 1918 il 11 oktyabr tarixli qərarı ilə ləğv olun muş və həmin il o ktyabrın 21-də yarad ılmış
Azərbaycan Xə zinə Palatasının tərkib inə da xil edilmişdir (ba x hə mç inin Azərbaycan Xəzinə Palatası).
GƏNCƏ QƏZAS I - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə Gəncə quberniyasında inzibati-ərazi vahidi. Rusiya
imperiyası Gəncə xanlığını işğal etdikdən (1804 il, yanvar) sonra xanlıq ləğv ed ild i, Yelizavetpol dairəsi yaradıldı. Dairə
Gü rcüstan quberniyasının tərkibinə daxil edildi. 1840 il 10 aprel islahatı nəticəsində dairə qəzaya çevrild i. Yelizavetpol
qəzası Gürcü-İmeret i quberniyasının tərkib inə verildi. Qə za Ye lizavetpol, Qaza x, Şə mşəddil və Ayrım məntəqələrinə
bölündü. Yelizavetpol qəzasında qəza idarə sistemi təşkil olundu. 1846 il 14 dekabr tarixli in zibati-ərazi bölgüsündən sonra
Yelizavetpol qəzası yeni yaradılmış Tiflis quberniyasının tərkib inə da xil ed ild i. Çar II Ale ksandrın 1867 il 9 de kabr tarixli
fərmanı ilə Ye lizavetpol quberniyası yarad ıld ıqda, Yelizavetpol q ə zası Tiflis quberniyasından alınaraq onun tərkibinə
verild i, yeni Qaza x qə zası təşkil ed ild i. Qa fqaz təqvimin in (1917) mə lu matına görə, qə zanın ə ra zisi 8726,0 k v.verst idi.
Qəzada 214746 nə fər əhali yaşayırdı. Onla rın 191096 nəfəri
yerli sakinlə r, 23650 nəfəri müvəqqəti yaşayanlar idi.
Əhalinin 111610 nəfəri kişi, 103136 nəfəri qadın idi.
Azərbaycanlılar (140 mindən çox) əha lin in 65,2%-n i təşkil
edirdi. Çarizmin köçürmə siyasəti nəticəsində qəzada 12,3
min rus yaşayırdı. Qəza əhalisi kənd təsərrüfatı, sənətkarlıq
və ticarətlə məşğul o lurdu. Fevral inqilab ından (1917) sonra
Xəlil bəy Xasmə mmədovun rəhbərliy i ilə icra iyyə ko mitəsi
təşkil olundu. Oktyabr çevrilişindən (1917) sonra qəzada
bolşeviklərin pozuculuq fəaliyyəti gücləndi. Cü mhuriyyət
Höku mətin in Yelizavetpola köçməsinin qəzanın da həyatında
böyük rolu oldu. Höku mətin 1918 il 30 iyul tarixli qərarı ilə
Yelizavetpol Gəncə adlandırıld ıqdan sonra, qəza da, müvafiq
olaraq, eyni adı aldı. Gəncə qəzasında sabitliyin yaradılması
və iqtisadi in kişafın tə min edilməsi üçün tədbirlər görüldü.
Bolşeviklər qəza əhalisinin əksər hissəsinin kəndlilərdən
ibarət olduğunu nəzərə alaraq, kəndli hərə katının geniş-
ləndirilməsinə çalışırdılar. Dövlət qəzan ın idarəçiliyin i
təkmilləşdirmə k məqsədilə Gəncə qəzasını iki yerə bölməy i
qərara ald ı. Parla ment 1920 il aprelin 22-də Gəncə qəzasına da xil o lan 34 kənd ic ması əsasında Şamxo r qə za-
420
sının yaradılması haqqında qanun qəbul etdi. Lakin q ısa müddətdən sonra Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti süqut etdi və
Gəncə qəzası da sovetləşdirildi. 1929 ildə Azərbaycan SSR-də həyata keçirilən rayonlaşdırma za manı Gəncə qəzası ləğv
olundu.
Əd.:
Aзepбaйджанская Демократиская Pecnублика (1918-1920), Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998;
Gəncə (tarixi oçerk), B., 1994; Süleymanov M ., Azərbaycan ordusu (1918-1920), B., 1998; Бабаев Э., Из истории Гянджинского
ханства, Б., 2003.
GƏNCƏ QUBERNĠYAS I – Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə ən iri in zibati-ərazi vahidi. Qafqaz və
Zaqafqaziya d iyarın ın idarəsin in dəyişdirilməsi haqqında 1867 il 9 dekabr tarixli çar fərman ı əsasında Yelizavetpol
quberniyası yaradılmışdı. Bakı quberniyasından Şuşa və Nuxa qəzaları, Tiflis quberniyasından Yelizavetpol qəzası, İrəvan
quberniyasından ləğv edilmiş Ordubad qəzasının b ir hissəsi onun tərkibinə daxil edildi, yeni Qazax və Zəngəzur qəzaları
yaradıldı. 1873 ildə Yelizavetpol quberniyası tərkibində Ərəş, Cəbrayıl və Cavanşir qəzaları təşkil olundu. Sonralar
Cəbrayıl qəzasına Azə rbaycana qarşı işğalçılıq müharibəsində iştirak etmiş rus zabiti P.M.Karyaginin adı verild i. Qafqa z
təqviminin (1917) mə lu mat ına görə Ye lizavetpol quberniyasında 4 ş əhər (Go rus, Ye lizavetpol, Nu xa, Şuşa) və 8 qəza (Ərəş,
Cavanşir, Yelizavetpol, Zəngəzur, Qazax, Karyagin, Nu xa, Şuşa) var idi. Yelizavetpol quberniyasının ərazisi 38922,43 kv.
verst idi. Quberniyada 1275,131 nəfər əhali yaşayırdı, onların 1213,626 nəfəri yerli sakinlə r, 61505 nəfər müvəqqəti
yaşayanlar idi. Əhalin in 676377 nəfəri kişi, 598754 nəfəri qadın idi. 156,044 nəfər (12,24%) şəhərlərdə, 1119,087 nəfər
(87,76%) qəza larda yaşayırdı. Əhalinin etnik tərkibi belə idi: a zərbaycanlılar 783065 nəfə r (61,41%), ruslar 36957 (2,90%)
və s. Yelizavetpol quberniyasında quberniya idarə sistemi mövcud idi Quberniyanı hərbi qubernator, 1872 ilin martından isə
qubernator idarə edird i. Xan ların, bəylə rin, ağala rın əlində 440,7 min, kəndlilə rin əlində 124,3 min desyatin torpaq vardı.
Əhali mü xtəlif kənd təsərrüfatı sahələri (taxılçılıq ipəkçilik, ü zü mçülü k, heyvandarlıq və s.), sənətkarlıq sənaye fəaliyyəti və
ticarətlə məşğul olurdu. Quberniyada dağ-mədən və əlvan metallurg iya s ənayesi müəssiselər (Ye lizavetpol və Zəngəzu r
qəzala rı) yerləşird i. İpəkç iliy in əsas mərkə zi (Nu xa qə zası) də burada id i. A zərbaycan pa mbığın ın xeyli h issəsi Ye lizavetpol
quberniyasının pambıqtəmizlə mə zavodlarında e mal ed ilird i. Üzü mçülü k və şərabçılıq in kişaf et mişdi. Birinci dünya
müharibəsi (1914 18) quberniyanın iqtisadiyyatına ağır zərbə vurmuşdu. Fevral inqilabından (1917) sonra Yelizavetpolda və
digər qəza şəhərlərində ictimai təşkilatların icra iyyə ko mitələri yaradılmış, quberniya və onun qəzalarına Müvəqqəti höku-
mətin ko missarları təyin olun muşdu. Bununla bərabər Yelizavetpolda Fəhlə və Əsgər Deputatları Soveti də yaranmışdı Eyni
zamanda, qəza şəhərlərində (Şuşa, Nuxa, Karyagin və b. də sovetlər təşkil edilmişdi. Sovetlərdə bolşeviklərin nüfu zu zəif idi.
Yelizavetpol quberniyası Azərbaycan milli azadlıq hərəkatında mühü m yer tuturdu. 1905-07 illər inqilab
dövründən genişlənən milli-siyasi təşkilatlan ma davam ed irdi. Milli azadlıq hərəkatının görkəmli xadimləri Nəsib bəy
Yusifbəyli, Xə lil bəy
Xasməmmədov, Xudadat bəy
Rəfibəyli, Həsən bəy
Ağayev və b. böyük iş aparırdılar Nəsib bəy
Yusifbəyli 1917 ilin mart ında Türk ədəmi-mərk əziyyət partiyasının əsasını qoymuşdu. Milli a zadlıq hərə katına qarşı
mübarizədə ermən i-daşnak və bolşevik siyasi partiya və təşkilatları b irləşərək, eyni mövqedən mübarizə aparırdılar.
Oktyabr çevrilişindən (1917) sonra