429
Qafqaz İslam Ordusunun xeyrinə dönüş yaratdı. İyulun 10-da Kürdəmir, 14-də isə Kərrar stansiyası düşməndən azad olundu.
Göyçay qəzası azad edildikdən sonra burada dinc quruculuq işlərinə başlandı. Azərbaycan Parlamenti 1919 il noyabrın 3-də
Göyçay şəhərində realnı məktəb açmaq üçün qanun qəbul etdi. Bu məqsədlə müvafiq maliyyə vəsaiti ayrıldı. 1920 il martın
4-də Göyçay şəhərinin seldən qorunması üçün qanun layihəsi hazırlandı. Lakin A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin süqutu
nəzərdə tutulan bütün bu tədbirləri həyata keçirməyə imkan verməd i. Göyçay qəzası 1929 ildə Azərbaycan Sovet Sosialist
Respublikasının rayonlaşdırılması ilə əlaqədar o laraq ləğv olundu.
Əd.:
Aзepбaйджанская Демократиская Pecnублика (1918-1920), Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998;
Süleymanov M., Azərbaycan ordusu (1918-1920), B., 1998.
GÖYÇƏ MAHALI, G ö y ç ə d a ir ə s i - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə inzibati-ərazi vahid i. Göyçə
Azərbaycanın tarixi-coğrafi bölgələ rindəndir. Göyçə adın ın ilk dəfə 5 əsrin sonlarında işlədildiy i gü man edilir. Şah
İsmayılın (1501-24) fərman ında (1510) " Göyçə mahalı" qeyd edilmişdir. İrəvan xanlığının mahallarından biri olmuşdur.
Türkmənçay müqaviləsinə (1828) əsasən İrəvan xanlığın ın tərkibində çar Rusiyasının tərkibinə qatılmışdır. 1829-32 illərə
aid məlu mata görə, Göyçə mahalında 100-dən çox yaşayış məskəni, 14354 nəfər əhali qeydə alın mışdı. Əhalisi, əsasən,
azərbaycanlılardan ibarət idi. Ça r Rusiyası İrəvan xanlığın ı işğal edəndən sonra bu əraziyə kütləv i surətdə ermənilərin
köçürülməsi nəticəsində əhalin in etnik tərkibi dəyişməyə başladı. İrəvan quberniyası yaradıldıqdan (1849) sonra Göyçə
mahalı onun tərkib ində təşkil o lunmuş Nor-Bayazet (Yen i Bəyazid) qəzasına daxil edilmişdi. Qafqaz təqviminin (1917)
mə lu matına görə hə min qəzanın əra zisi 4122,76 k v. verst idi. Qə zada 174111 nəfə r əhali yaşayırdı. Çarizmin həyata keçirdiyi
erməni və rusların köçürülməsi siyasətinə baxmayaraq, yenə də qəza əhalisinin üçdə birinə qədərini müsəlmanlar, əsasən,
azərbaycanlılar təşkil edirdi. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti qurulduqdan sonra ərazi məsələsinə ba xıld ıqda, Yeni Bəyazid
qəzasının 1 -c i və 2-ci polis sahələri mübahisəsiz A zərbaycan əra zisi, 3-cü polis sahəsinin bir hissəsi isə mübahisəli əra zilə r
sırasına daxil edilmiş, Azərbaycan daxilində Göyçə dairəsi yaradılmışdı. Xarici işlər nazirliy inin məlu matına görə, " Göyçə
rayonu" adı altında Göyçə gölü və Kiçik Qafqa z dağları arasında yerləşən İrəvan quberniyası Yen i Bəyazid qəzasın ın şərq
hissəsi nəzərdə tutulurdu. Əhalisi başdan-başa müsəlmanla rdan ibarət idi. Göyçə mahalının əhalisi özünü Azərbaycan Xalq
Cü mhuriyyətinin tərkib hissəsi hesab edir və onun hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsi uğrunda mübarizə aparırdı.
Ermənilər bu torpaqlara iddia larını həyata keçirmək üçün azərbaycanlılara qarşı soyqırımı siyas əti yeridirdilər. 1919 ildə Zod,
Daşkənd, Basarkeçər və başqa kəndlərdə azərbaycanlılara qarşı soyqırımları törədilmişdi. Dairən in əhalisi kənd təsərrüfatı
ilə məşğul olurdu, bölgə iqtisadi cəhətdən Azərbaycanın digər torpaqları - Qa za x, Qa rabağ və Na xç ıvanla sıx bağlı idi.
Azərbaycanda və Ermənistanda sovet hakimiyyəti quru lduqdan sonra respublika lara rası s ərhədlər sovet-bolşevik re jimin in
himayəsi ilə Ermən istanın xeyrinə dəyişdirildi. Göyçə da irəsinin əra zisi, de mə k o lar ki, bütünlüklə Ermən istana verildi.
Ermənistan Sovet Sosialist Respublikası bu əra zidə A zərbaycan-türk adlarını dəyişərək, Ka mo (Kəvər), Martuni (Qaranlıq),
Vardenis (Basarkeçər), Krasnoselsk (Çəmbərək) kimi rayonlar təşkil etdi. Sonralar Azərbaycan türklərinə məxsus yaşayış
məskənlə rinin adları kütləvi surətdə dəyişdirildi. Ermənilərin həyata keçirdikləri soyqırımları və zo rakı köçürmələ r
nəticəsində tarixən a zərbaycanlılara mə xsus olan Göyçə mahalında hazırda bir nəfər də olsun azərbaycanlı qa lma mışdır.
Əd
.: Aдpec-календары Aзepбaйджанской Pecnублики нa 1920 r., B., 1920; Щепотьев А., Доклад о спорных кавказских
территориях, на которые имеют права самоопределившиеся азербайджанские тюрки, Известия АН Азерб. ССР (серия истории,
философии и права), 1990, № 2; Bayramov L, Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimləri B., 2002; Budaqov B., Qeybullayev Q.,
Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti, B., 1998.
GÜLÜS TAN MÜQAVĠLƏSĠ (1813) - Rusiya imperiyası ilə İran şahlığ ı arasında 1804-13 illər müharibəsinin
yekunların ı və Azərbaycanın həmin dövlətlər arasında birinci dəfə bö lüşdürülməsini təsdiq edən sənəd. Gülüstan
müqaviləsinə əsasən, Şimali A zərbaycan (İrəvan və Naxçıvan xanlıqları istisna olmaqla) Rusiyanın, Cənubi A zərbaycan isə
İranın tərkibinə qatıldı.
18 əsrdən başlayaraq, Rusiyanın Qara dəniz və Xə zə r sahillə rindəki torpaqlara doğru irəlilə məsi Qa fqazda
vəziyyəti xeyli mü rəkkəbləşdird i. 1801 il sentyabrın 12-də Şərq i Gü rcüstanın Rusiyaya birləşdirilməsi haqqında çar
man ifestindən sonra bütün Cənubi Qafqazı ə lə keç irmə k üçün strateji meydan yarandı. 1803 ildə Ca r-Ba lakən, 1804 ildə
Gəncə inadlı müqavimətdən sonra Rusiya tərə findən işğal olundu. 1804 ilin mayında A zərbaycana bütövlükdə yiyələn məyə
çalışan İran rus qoşunlarının Cənubi Qafqazdan çıxarılmasını tələb etdi. Rusiya buna rədd cavabı verdi. Həmin il iyunun 16-
da iki dövlət arasındakı diplo matik münasibətlər kəsild i, müharibə başlandı. Müharibə hər iki tərəfdən ədalətsiz idi, çünki
özgə torpaqların ın ələ keçirilməsi uğrunda gedirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, həm Rusiya, həm də İran, eyni zamanda, yerli
Azərbaycan xanlıqlarına qarşı da mübarizəni davam etdirir, onların əra zisini işğal edib ö z ə razilərinə qatırd ıla r.
1805 il may ın 14-də Qarabağ xanlığı, mayın 21-də isə Şəki xan lığ ı Rusiya ilə müqavilələr imzaladılar. Lakin bu
müqavilələr dövlətlərarası münasibətləri müəyyən edilmiş şərtlər əsasında, hüquqi yolla nizama sala bilmədi. Çünki Rusiya
üzərinə götürdüyü təəhhüdləri sonadək yerinə yetirməd i. Qarabağ xanı İbrahim xan 1806 ildə Rusiya işğalçıları tərəfindən
xaincəsinə qətlə yetirildi və 1822 ildə xan lıq ləğv edildi.
Şimali Azərbaycanın ən böyük xan lığının - Şirvanın Rusiyaya qatılması (1805) nəticəsində növbə Bakı xanlığına
çatdı. 1806 ildə Bakı xanlığı, az sonra Quba xanlığı ələ keçirild i. Beləliklə, 1806 ildə demək o lar ki, bütün Şimali
Azərbaycan Rusiyanın hakimiyyəti alt ına keçirildi. 1806 ildə Rusiya ilə Türkiyə arasında da müharibənin başlanması
Rusiya-İran cəbhəsində rusların vəziyyətini nisbətən ağırlaşdırdı.