[]
Yüklə 6,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
430
Hərbi ə mə liyyat meydanındakı uğursuzluqlar və Napoleonun Rusiya s ərhədlərindən qovulması ilə rus qoşunla- rın ın Avropa səfərinin başlan ması nəticəsində beynəlxalq vəziyyətdə yaranan dəyişikliklər İran ın Rusiya ilə müqavilə bağlamasını sürətləndirdi. İngiltərə danışıqlarda vasitəçilik ed ird i. 1813 il oktyabrın 12-də Qarabağın Gülüstan kəndində Rusiya və İran arasında müqavilə imza landı. 11 maddədən ibarət olan müqaviləyə əsasən İran şahlığı A zərbaycanın Gəncə, Qarabağ, Şəki, Şirvan, Quba, Bakı və Talış xanlıqlarına, Şərq i Gü rcüstan və Dağıstana olan iddialarından əl çəkir, onların Rusiyanın hakimiyyəti altına keçməsini təsdiq edirdi (maddə 3). Gü lüstan müqaviləsinə əsasən, yalnız Rusiyaya Xəzər dənizində hərbi donanma saxla maq hüququ verilir (maddə 5), ticarət ma lla rı üçün beş faizlik gömrük qoyulur, hər iki dövlətin tacirləri daxili gömrük verg ilərindən azad olunurdular (maddə 8-10). Rus çarı I A leksandr İranla sülh bağlan ması haqqında man ifestin ilkin layihəsini 1813 il dekabrın 12 (24)-də Fri- burda (İsveçrə) imzaladı. Xarici işlər naziri N.P.Ru myansev Sankt-Peterburqda manifesti alarkən, orada səhv olduğunu müəyyən etdi, çünki manifestdə Rusiyaya keçən Qarabağ və Gəncə xan lıqların ın adı yo x idi. Odur ki, manifest 1814 il yanvarın 4 (16)-də geri göndərildi. Müqavilən in ratifikasiya fərmanları tərəflər arasında növbəti dəfə mübadilə o lundu. İranla sülh haqqında çar man ifesti yaln ız 1818 il iyulun 16 (28)-da, müqavilən in mətni isə avqustun 7 (19)-də elan edildi. Gü lüstan müqaviləsi ü mu mdünya tarixində özgə torpaqlarının bölüşdürülməsi məqsədilə bağlan ılmış rüsvayçı və antihumanist müqavilələrdən b iridir. Bu müqavilə, eyni zamanda, iki işğalçı dövlət arasındakı ziddiyyətləri də həll edə bilməd i. Müqavilənin b irinci maddəsində dəbdəbəli ibarə lərlə bəyan edilən sülh uzun sürmədi. 1826 ildə tərə flə r a rasında ikinci müharibə başlandı. Azərbaycan ərazisi yenidən iki qəsbkarın qanlı döyüş meydanına çevrild i. GÜMRÜ - Qərb i Azərbaycanda yaşayış məntəqəsi. Gü mrü kimmer (kimmerlər) tayfasının adından yaranmışdır. 1728 ildə Şirəke l (Şörəyel) nahiyəsinə, sonra İrəvan xan lığ ına da xil idi. Əhalisi, əsasən, türk-müsəlmanlardan ibarət idi. Xanlığın işğalından sonra Türkmənçay müqaviləsinə (1828) əsasən çar Rusiyasına ilhaq o lunmuşdu. 1837 ildə rus çarının şərəfinə Aleksandropol adlandırılmışdı. 1840 ildə şəhər statusu almışdı. Aleksandropol qəzasının mərkəzi id i. Qafqaz təqviminin (1917) məlu mat ına görə, burada 51874 nəfər əhali yaşayırdı, onla rın 43464 nəfə ri yerlilər, 8410 nə fəri müvəqqəti yaşayanlar idi. Çarizmin köçürmə siyasəti nəticəsində hərbi-strateji məntəqə olan Gü mrüdə ermən i və rusların sayı artırıldı. Fevral inqilabından (1917) sonra Müvəqqəti hökumətin Gü mrüdə yerli hakimiyyət orqanı ilə yanaşı, Fəhlə və əsgər deputatları soveti də yaradılmışdı. Qərb i A zərbaycanda daşnak hökuməti qurulduqdan (1918, 28 may) sonra Aleksandropolda erməni hakimiyyətinin möhkə mlən məsinə mühüm əhə miyyət verilmişdir. 1920 ilin mayında burada sovet hakimiyyəti qurulmuş, la kin daş naklar te zliklə onu yıxmağa nail olmuşdular. 1920 il noyabrın 7-də türk qoşunları Aleksandropolu tutdu. Noyabrın 17-də burada sovet hakimiyyəti elan edild i, ancaq bu formal xarakter daşıyırdı. Dekab rın 2- də Türkiyə höku mət i ilə Ermənistan Respublikası arasında Gü mrü müqaviləsi (1920) bağlansa da, art ıq noyabrın 29-da Ermənistanda sovet hakimiyyəti e lan olunduğundan, yeni höku mət hə min müqaviləni tanımaqdan imt ina etdi. Ermənistan Sovet Sosialist Respublikasının tərkib ində qalan Aleksandropol 1924 ildə Leninakan adlandırıldı. 1990 ildə şəhərin tarixi Gü mrü adı ermən i tələffü zünə uyğunlaşdırılaraq təhrif o lunmuş Ku mayr şəklində bərpa edild i.
Budaqov B., Qeybullayev Q., Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüq əti, B., 1998; Агаян Ц.П., Победа Советской власти и возрождение армянского народа, М., 1981; Победа Советской власти в Закавказье, Тб., 1971.
uzunmüddətli sülh yaratmaq məqsədilə bağlan mış müqavilə. Ermən istan Respublikasın ın Ermən istan-Türkiyə mü - haribəsində (1920) məğlubiyyətindən sonra, dekabrın 2-də Gü mrü şəhərində imza lan mışdır. Müqaviləni Türkiyə höku mət i tərəfindən Fərid Ka zım Qa rabəkir paşa, Ərzuru m valisi Ha mid bəy, Ərzuru mdan deputat Süleyman Nicati bəy, Ermənistan Respublikası tərəfindən baş nazir A.Xatisyan, maliyyə naziri A.Gü lxəndanyan, daxili işlər nazirinin müavini S.Qordanyan imzalamışlar. Müqavilə 18 maddədən ibarət idi. 1-ci maddə ilə müharibəyə son qoyulduğu və tərəflərin daimi sülh üçün danışıqlara başladığı b ild irilirdi. 2-ci maddədə Türkiyə ilə Ermənistan Respublikası arasındakı sərhəd dəqiqləşdirilirdi. Ermənistan Respublikasının əra zisi İrəvan və Göyçə gölü bölgələrindən ibarət olmaqla əvvəlki sərhədlərinə - 1918 il 21 iyun sərhədlərinə qaytarılırdı. Hə min maddənin ikinci hiss əsində deyilirdi: "Kükü dağı, Hə məsur dağı, Qurdqulaq kəndi, Sayat dağı, Arpaçay evləri, Kö mürlü dağı, Saraybulaq, Ararat stansiyası, Araz çayı yaxınlığındakı Aşağı Qarasunun töküldüyü yerdən keçən zolağın cənubundakı (Naxçıvan, Şahtaxtı, Şərur) əraziyə, daha sonra referendumla təyin o lunacaq idarə formasına və bu idarənin əhatə edəcəyi torpaqlara Ermənistan qarış mayacaq, hə min əra zidə hə ləlik Tü rkiyənin himayəsində yerli idarə yarad ılacaqdır". Ermənistan Respublikasının təcavüzka r siyasəti nə zərə a lınaraq müqavilədə onun silahh qüvvələrinin həddi müəyyən edilirdi. 4-cü maddəyə görə Ermənistan hökuməti "daxili təhlükəsizliy ini qorumaq üçün lazımi səviyyədə yüngül silahlı jandarm qüvvəsi və ölkən i qorumağa ayrılan 8 dağ və ya səhra topu ilə 20 pulemyota malik 1500 mu zdlu əsgərdən ibarət birlikdən artıq hərbi qüvvəyə malik olmayacağını öhdəsinə götürürdü".
Yüklə 6,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|