447
Haqverdiyev 1919 ildə Dağlılar Respublikasında Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti
Höku mətin in nümayəndəsi təyin olunmuşdur. Lakin fəaliyyəti Denikin i qane etmədiyindən,
Bakıya geri dönmüşdü. Növbəti dəfə, Ermənistana təyinat alan Haqverdiyev "xətti-hərəkəti"
daşnak hökumətinin siyasi mövqeyinə müvafiq gəlmədiyinə görə istefa vermişdir. Sovet
hakimiyyəti illərində xalq maa rif komissarlığında incəsənət şöbəsinin müdiri, A zərbaycanı
Tədqiq və Tətəbbö Cə miyyətinin sədri olmuş, A zərbaycan Dövlət Un iversitetində müəllim
işləmişdir. Haqverdiyev 19 əsrin sonu - 20 əsrin b irinci qərinəsində (1892-1933) geniş
yaradıcılıq fəa liyyəti göstərmiş, "Həyat", "İrşad", "Təzə həyat", "Tərəqqi", "Yeni İrşad",
"Açıq
söz" və s. dövri mətbuat orqanlarında "Ə.Haqverdiyev", "Ə.H.", "Xo rtdan", "Ceyranəli",
"Həkimi Nuni-Səğ ir" imza ları ilə hekayə, pyes, məqalə və tərcü mə lər dərc etdirmişdir. M.F.A xundzadənin rea list
ənənələrini inkişaf etdirərək, Azərbaycan dramaturgiyasını "Dağılan tifaq", "Bəxtsiz cavan", "Pəri-cadu", "Ağa Məhəmməd
şah Qacar" və s. səhnə əsərləri ilə zənginləşdirmişdir. Əd ibin "Xortdanın cəhənnəm məktubları" səyahətnamə-povesti,
"Marallarım" hekayələr silsiləsi, "Ata və oğul", "Ayın şahidliyi", "Şey x Şaban" hekayələri realizmin dərinliyi, hadisə və
obrazların tipikliy i, satirik gülüşün kəskinliyi baxımından ədəbi prosesdə hadisə kimi səciyyələndirilmişdir.
Haqverdiyev bədii tərcü mə ilə də məşğul o lmuş, U.Şekspirin "Ha mlet", F.Şillerin "M əkr və məhəbbət",
"Qaçaqlar", Y.Çirikovun "Yəhudilər", F.Vo lterin "So ltan Os man", E.Zolyanın "Qazmaçılar", A.Çexovun "Dəhşətli gecə",
Qorkinin "Makar Çudra", "İzerg il qan", Ce k Londonun "Tətil etdi" və s. əsərləri tərcü mə et mişdir. Onun "Müs əlman larda
teatr", "M.F.A xundovun həyatı və fəa liyyəti", "M.Qorkin in həyatı və ya radıcılığı", "Ədəbi d ilimiz haqqında" və s.
məqa lələ ri ciddi elmi araşdırma ların məhsuludur.
Yaradıcılığ ının janr baxımından rəngarəngliyinə baxmayaraq, əsərlərini ü mu mi ideya - əski həyat və məişətin,
onun rəzalətlə rin in, insan şəxsiyyətini və mənliyin i a lçaldan ict ima i müh itin tənqidi b irləşdirir.
Əsəri:
Seçilmiş əsərləri, 2 cilddə. B., 1971.
Əd:.
M əmmədov K., Ə.Haqverdiyev, B., 1970; Şərif Ə., Keçmiş günlərdən, B., 1977; M ütəllimov T., Ə.Haqverdiyevin
poetikası, B., 1988.
HARBORD MĠSSĠYAS I - Qafqazda və Kiçik Asiyada hərbi-siyasi vəziyyəti, coğrafi, iqtisadi, idarəçilik və digər
məsələ ləri ətra flı öyrən mə k üçün göndərilmiş xüsusi Ame rika missiyası. 1919 ildə A merika Birləş miş Ştatlarının (A BŞ)
Qafqaza marağ ının artdığı, A merika siyasi dairələrində Qafqaz mandatı məsələsi müzakirə edildiy i şəraitdə ABŞ prezidenti
Vilson regiona xüsusi missiya göndərmək qərarına gəld i. 1919 il avqustun ortalarında Birləşmiş Ştatların Versalda olan
nümayəndəliyin in başçısı F.Polk Qafqaz respublikalarının Parisdəki nü mayəndələrinə xüsusi məktubla müraciət edərək,
Harbord missiyası barədə məlu mat verdi. Avqustun 13-də Azərbaycan nümayəndəliyinə göndərilən məktubda qeyd edilird i
ki, briqada generalı Cey ms Q.Harbord 12 zab itin müşayiətilə yaxın vaxtlarda Cənubi Qafqaza yola düşəcəkdir. Azərbaycan
nümayəndələrindən bu barədə ö z höku mətinə məlu mat verilməsi və general Harborda yerlərdə öz vəzifəsini yerinə yetir-
mə kdə höku mətin ya rdım göstərilməsi xahiş edilirdi. Mə ktubun sonunda xatırladılırdı ki, missiyanın göndərilməsi
Azərbaycanın və Cənubi Qafqazın başqa respublika larının tanın ması kimi qəbul edilmə məlid ir. Bundan sonra, Ve rsaldakı
Azərbaycan nümayəndələri Harbord missiyasının Azərbaycan üzrə müvəkkili polkovnik Rey ilə görüşüb, onu lazımi
materia lla rla təchiz et mişdilər.
General Cey ms Q.Harbord ABŞ siyasi dairələrində tanınmış şəxslərdən biri idi. O, Birinci dünya müharibəsinin
(1914-18) sonlarında Avropada Almaniyaya qarşı vuruşmuş, müharibə qurtardıqdan sonra Ame rika ordusunun v ətənə
qayıtması işinə rəhbərlik etmişdi. Harbord missiyası 1919 il avqustun sonlarında Fransanın Brest şəhərindən yola düşmüş və
sentyabrın 12-də İstanbula gəlmişdi. Qısa müddətdə Harbord İngiltərə, Fransa, İtaliya ko missarları, habelə Yaxın Şərqdə
Amerika mənafey ini müdafiə edən İsveç səfiri ilə görüşmüşdü.
Sentyabrın ortalarında general Harbord Sivasda Qazi Mustafa Kamal paşa Atatürklə görüşdü. Dörd saata qədər
davam edən danışıqlar za manı Harbordu əsasən, ka ma lçıların Qafqa z siyasəti maraqlandırmışdı. Görüş za manı Atatürk
bildirmişdi: "Mərkəzi İrəvan olan Ermən i Cü mhuriyyətinə qarşı bizim heç bir düşmənçiliyimiz yo xdur". Mustafa Kamal paşa,
eyni za manda, Ermənistan höku mətinin öz ə razisində müsəlmanla ra qa rşı vəhşiliklər törətdiyin i, digər yerlərdəki ermən iləri
də bu işə təhrik etdiy ini və hətta Türkiyənin hüdudlarına müda xilə etdiyin i Ha rborda bildirmişdi. O, bu fikird ə idi ki,
Ermənistandakı müsəlman əhalisin in xilas edilməsi xeyli dərəcədə Qafqa zda Azə rbaycan hökumətin in qüvvətlənməsindən
asılıd ır. General Harborda təqdim edilən raportda göstərilird i ki, 1918 il martın 11-12-də ermənilər təkcə Ərzuru mda üç min
dinc türk əhalisini qətlə yetirmişlər. Ərzuru m valisi Zakir əfəndi ermən ilərin soyqırımı törətdiyi yerləri Harborda
göstərmişdi.
Sonra köhnə Rusiya-Türkiyə sərhədləri boyunca Qarsa gələn Harbord İstanbula göndərdiyi məlu matda yol boyu
türklərin onlara böyük xeyirxah lıq göstərdiyini və bu yerlərdə az miqdarda erməni əhalisi o lduğunu yazırdı. O qeyd edird i
ki, sərhəd boyunca tez-tez ermən ilə r tərə findən yurd-yuvalarından didərgin salın mış müsəlman köç karvanları ilə rastlaşır.
Türkiyənin ermən i talanlarına və soyqırımlarına məru z qalmış şərq vilayətlərində gördüyü dəhşətli vəziyyət haqqında
Harbord sentyabrın 28-də Qarsdan müttəfiqlərin İstanbulda olan nümayəndələrinə mə lu mat vermişdi.
Harbordun başçılıq etdiyi A merika missiyası İrəvan və Tiflisdən sonra oktyabrın əvvəllərində Bakıya gəldi. Ermə-
nistan və Gürcüstanda olduğu kimi, Azə rbaycanda da Amerika missiyası onları maraq landıran siyasi, dövlət quruluşu,
ma liyyə, ticarət, sənaye, səhiyyə, əhali, təbii sərvətlər, coğrafiya, poçt-teleqraf, hərbi və başqa məsələlə ri, hə mç inin
Amerika mandatlığına münasibəti öyrən məli idi. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin evində qalan general Harbord Baş nazir Nəsib
bəy Yusifbəyli, xa ric i işlər naziri Mə mməd Yusif Cə fərov, yolla r na ziri Xudadat bəy Məlik -Aslanov və digər rəsmi şə xslərlə
danışıqlar aparmışdı. Harbord Bakıda keçirdiyi görüşlər zamanı Azərbaycan Parlamenti və Hö ku məti, xalq maarifinin