[]

453 

 

Azərbaycanda  baş  hərbi  məhkə mə  təsis  edildikdən  sonra  hərbi  dairə  məhkə mə lə rin in  qərarla rına  kassasiya 

qaydasında şikayət verilməsi  ləğv olundu. Hərbi  məhkəmə haqqında Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti Parlamentinin1919  il 

14 apre l tarixli qanununa əsasən, belə şikayətlər birbaşa hərbi na zirin ö zünə verilə  bilə rdi. Hərbi məhkə mə lərin qəra rla rının 

icrası  ilə bağlı hərbi nazirin geniş səlahiyyətləri var  idi.  O,  məhkəmə işin in yenidən və yeni heyət tərəfindən aparılmasına 

qərar verə bilə r, təyin edilmiş cəzaları dəyişdirə və ya yüngülləşdirə bilərdi. Be lə  ki, 1919  il  mart ın 14-də,  Novruz bayra mı 

ərəfəsində  imzaladığı  əmrlə  hərbi  nazir  silahlı  soyğunçuluğa  görə  barələrində  ölü m  hökmü   çıxarılmış  6  nəfər  əsgərin 

cəzasını  6  illik  həbslə  əvəz  et mişdi.  Hərbi  nazir  d igər  bayra mlar  ərəfəsində  də  əfv  ə mri  imza layaraq,  məhku mları  ya 

bağışlayır, ya da onların cəzasını yüngülləşdirird i. 

HƏRBĠ  MƏHKƏMƏNĠN  VƏ  ALAY  MƏHKƏ MƏLƏRĠNĠN  YARADILMAS I  HAQQINDA  QANUN 

Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Hərbi  Məhkə məsinin  və  alay  məh kə mə lərinin  təşkilin i  və  fəa liyyətini  tən zimləyən 

qanun.  Azərbaycan  Parla menti  tərəfindən  1919  il  apre lin  14-də  qəbul  edilmişdir.  Qanuna  görə,  bütün  əlahiddə  a lay- 

larda  a lay  məhkə mə ləri  yaradılma lı  idi.  Məh kə mələ rin  ö z  işində  əsaslanacağı  normat iv  s ənədlər  də   qanunda  təsbit 

olunmuşdu.  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Hərb i  Məhkəməsi  isə  öz  fəaliyyəti  ilə  A zərbaycan  ordusunun  bütün  struk- 

turlarını  əhatə  etməli  idi.  Hərb i  nazirliyin  tabeliy ində  olan  Hərbi  məhkəmə  daimi  və  müvəqqəti  seçilən  üzvlərdən  iba- 

rət  idi.  Hərbi  na zirin  təqdimatı  əsasında  Nazirlər  Şurası  tərəfindən  təsdiq  edilən  sədr,  iki  ü zv  məhkə mənin   daimi  üzv ləri 

idilər. Hə rbi məhkə mən in 4 müvəqqəti üzvü isə qoşun hissələrindən seçilir və hərbi na zirin ə mri ilə təsdiqlənird i. 

Qanuna  əsasən  Hərbi  Məhkə mən in  nəzdində  hərbi  pro kurorun  aparatı  fəa liyyət  göstərirdi.  Hərbi  prokuror,  onun 

müavin i,  hərbi  müstəntiqlər  bu  vəzifələrə  hərbi  nazirin  əmri  ilə  təyin  edilirdi.  Müstəntiqlər  təhqiqat  işini  ko mandir  və 

rəislərin  mə lu matı,  hərbi  pro kurorun  vəsatəti,  məhkə mə  işçilərin in  və  vəzifəli  şə xslərin  raport ları,  hərb i  qulluqçuların  və 

mü lki  şəxslərin   şikayəti  əsasında  qaldıra  bilərdi.  İş  məh kəməyə  pro kurorun  ittiham  aktı  əsasında  verilirdi.  Hərb i 

Məhkəmən in qərarı  ilə  təhqiqat dayandırıla bilərd i.  Qanunda qeyd olunurdu ki, A zərbaycan Hərb i Məhkə məsin in qərarları 

Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku mətinin ad ından çıxa rılır. 

HƏRBĠ  MÜKƏLLƏFĠYYƏT  -  çağırış  yaşlı  vətəndaşın  öz  ölkəsinin  silahlı  qüvvələrində  qanunla  müəyyən 

edilmiş hərbi xid mət borcu. Azərbaycan Hökumətinin 1918  il  3  iyul tarixli qərarı  ilə  19 yaşı tamam olmuş vətəndaşlar hərbi 

mü kəlləfiyyətin yerinə yetirilməsinə cəlb olunurdular. 

 

Əd.: 

Aзepбaйджанская Демократиская  Pecnублика (1918-1920), Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998; 

 

HƏRBĠ  NAZĠRLĠK,  A  z ə r b a y  c a n    X a  l q    C ü  m h  u r  i y y  ə t i     H ö  k u  m ə t i n  i n       H ə r b  i     

N a z i r l i y i -ölkənin  müdafiəsi, ordu qurumla rın ın yaradılması və fəa liyyətinə bilavasitə rəhbərlik edən icra orqanı. 1918  il 

may ın  28-də  Azərbaycanın  müstəqilliyinin  elan  edild iyi  gün  Milli  Şu ranın  tapşırığ ı  ilə  Fətəli  xan   Xoyskin in  təşkil 

etdiyi  Müvəqqəti  Höku mət  kab inəsində  yaradılmışdır.  İlk  hərbi  nazir  vəzifəsi  Xosrov  Paşa  bəy  Sultanova  həvalə  edil- 

mişdi.  Lakin  o  dövrdə  yaranmış  beynəlxalq  və  daxili  şərait  hərbi  nazirliyin  təşkilinə  imkan  vermədi.  Tiflisdə  yaradılmış 

Azərbaycan  Xa lq  Cü mhuriyyətinin  Müvəqqəti  Hö ku məti  hə min   il  iyunun  16-da  Gəncəyə  köçdü.  Bu  va xt  Gəncədə  rea l 

hakimiyyət hələ  mayın a xırla rında bir qrup hərbi  mütə xəssislə Gəncəyə gəlmiş türk generalı Nuru paşanın əlində id i.  Nuru 

paşanın təkid i ilə Gəncədə A zərbaycan Milli Şurası buraxıldı. İyunun 17-də burada Fətəli xan Xoyskinin təşkil etdiyi ikinci 

Müvəqqəti Höku mətdə hərbi nazir vəzifəsi nəzərdə tutulmadı. 

Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Höku mət inin  1918  il  26  iyun  tarixli  qəra rı  ilə  Müsəlman  korpusunun adı  dəyiş-

dirilə rək  Əlahiddə  Azə rbaycan  korpusu  adlandırıldı  və  elə  hə min  gün  Höku mətin  qəbul  etdiy i  digər  qərarla  Azə rbaycan 

korpusu komandanı yanında diviziya rəisi hüququnda xüsusi tapşırıqlar üzrə general vəzifəsi təsis olundu. 

1918  il  iyunun  4-də  Batu mda  Azərbaycan  Xa lq  Cü mhuriyyəti  ilə  Türkiyə  arasında  bağlanmış  dostluq  və  əmək-

daşlıq haqqında müqaviləyə uyğun olaraq həmin il iyulun əvvəllərində A zərbaycan korpusu 5-ci Qafqaz və 15-ci Çanaqqala 

diviziya ları  ilə   birləşərək,  Nuru   paşanın  ko mandanlığı  altında  Qafqaz  İslam  Ordusu  yaradıldı.  Qafqa z  İsla m  Ordusunun 

Kürdəmirdən başlayan mü zəffər yürüşü 1918  il sentyabrın 15-də  Bakın ın azad edilməsi ilə başa çatdı. Mudros barışığına 

(1918)  əsasən,  həmin  il  oktyabrın  sonlarından  türk  ordusu  Azərbaycanı  tərk  et məyə  başladı.  Be lə  bir  şəraitdə  1918  il 

noyabrın 1-də Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti  Höku məti hərbi nazirlik təşkil etmək haqqında qərar qəbul etdi, hərb i nazir 

vəzifəsi  Na zirlər  Şurasının  sədri  F.x.Xoyskiyə  həvalə  olundu,  müavini  və zifəsinə  isə  artilleriya  generalı  Sə məd  bəy 

Mehmandarov  təyin  olundu.  S.Mehmandarov  noyabrın  7-də  verdiyi  ə mrlə  öz  və zifələ rin in  icrasına  başladığını  bildirdi. 

Ümu mi  qərargahın  rəisi  vəzifəsi  isə  polkovnik  Həbib  bəy  Səlimova  tapşırıldı.  1918  il  dekabrın   13-də  general-leytenant 

Əlağa Şıxlinski hərbi nazirliyin təşkili haqqında layihə ilə S.Meh mandarova müraciət etdi. 

Mudros barışığına (1918) görə, türk ordusu Azərbaycanı tərk etdikdən sonra 1918  il noyabrın 17-də Bakı general-

mayor  U.To mson başda olmaq la,  ingilis hərbi qüvvələrinin nəza rətinə  keçdi və o, özünü  Bakının general-qubernatoru elan 

etdi.  To msonun  tələbi  ilə   Azə rbaycan  hərbi  h issələri  şəhərdən  çıxarıld ı.  Hə rbi  Na zirliyin   idarə   aparatı  Gəncə  şəhərində 

fəaliyyət göstərdi (1918, noyabr -1919, apre l). 

1918  ilin  dekabrında  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  Parlamenti  fəaliyyətə  başladıqdan sonra  Höku mətin  25 

dekabr tarixli qərarı  ilə hərb i na zir vəzifəsini general  S.Meh mandarov tutdu. Dekabrın  29-da general-leytenant Ə.Şıxlinski 

onun müavini təyin o lundu. 1919  il yanvarın  10-dan hərbi nazirin  yanında yüksək  rütbəli hərbi  xadimlərdən  ibarət Hərb i 

Şura  yaradıld ı.  1919  il  fevralın  25-də  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  Parlamenti  Hərb i  Nazirliy in  ştatı  barədə  nazir 

S.Meh mandarovun  məru zəsini  mü za kirə  etdikdən  sonra  Hərbi  Na zirliyin  ştat  cədvəlinin  təsdiq olunması  haqqında  qanun 

qəbul  edildi.  Qanuna  əsasən,  Hərbi  Na zirliyin  strukturuna dəftərxana,  Baş qərargah, Baş qəra rgahın  idarəsi,  Bakı  müdafiə 

rayonunun  idarəsi,  Baş  artilleriya,  mühəndis-ləvazimat,  hərb i-sanitar  və  hərbi  məhkə mə  idarələ ri  da xil  idi.  1919  ilin 

martında isə general

 

leytenant Məmməd bəy Su lkev iç Baş qərargahın baş idarəsinin rə isi təyin olundu. 

 

---