[]

458 

 

Ordusu tərəfindən azad edildikdən sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti  Gəncədən Bakıya köçdü və oktyabrın 

6-da F.x.Xoyski höku mətində dəyişikliklə r edildi; səhiyyə və himayədarlıq naziriliyi iki müstəqil - səhiyyə və himayədarlıq 

nazirliklərinə ayrıldı və himayədarlıq naziri və zifəsinə Musa bəy Rəfiyev, onun müavini vəzifəsinə isə Rüstəm  xan Xoyski 

təyin olundu. 

1918  il  dekabrın  26-da  F.x.Xoyskin in  təşkil  etdiyi  3-cü  Höku mət  kabinəsində  himayədarlıq  naziri  vəzifəsini 

Rüstəm  xan  Xoyski  icra etdi.  Nəsib bəy  Yusifbəylinin  1919  il aprelin  14-də təşkil etdiyi 4-cü Hö ku mət kab inəsində bu 

vəzifəyə Slavyan-Rus Cə miyyətindən olan V.Klenevski təyin edildi.  N.Yusifbəylinin 1919  il de kabrın  24-də təşkil etdiyi 

5-c i Höku mət kabinəsində himayədarlıq və səhiyyə naziri vəzifəsini yenidən Musa bəy Rəfiyev tutdu. Himayədarlıq sahəsi 

üzrə onun müavini isə Rüstəm xan Xoyski oldu. 

Yarandığı ilk günlərdən nazirlik anarxiya və hərc-mərclik dövründə zərər çəkmiş əhali ilə bağlı əvvəllər ayrı-ayrı 

rayonların   səlahiyyətində  olan  bütün  işləri  ö z  tabeliy ində  birləşdirmiş,  doğma  yurd-yuvalarını  tərk  etmək 

məcburiyyətində qalmış, ə mla kı əlindən çıxmış qaçqın lara yard ım göstərilməsini təşkil et mişdir. 

Birinci  dünya  müharibəsi  (1914-18)  dövründə  yaranmış  anarxiya,  ö zbaşınalıq,  1918  ildə  ermənilərin  türk-

müsəlman əhaliyə qarşı törətdikləri soyqırımları A zərbaycana böyük zərər vurmuş, əhalinin böyük əksəriyyəti tamamilə 

müflisləşmiş,  var-yoxundan,  yaşayış  yerlərindən,  əmək  haqqı  mənbələrindən  məhru m  olmuş,  yalnız  dövlət  qayğısına 

möhtac qalmışdı. 

Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mət inin və Himayədarlıq Na zirliy inin qaçqınlarla bağlı əsas vəzifəsi təkcə  

onların  fiziki yaşayışını təmin etmək deyil, həm də əvvəlki iş yerlərinə qaytarmaq, yeni  iş yerləri açmaq, yetim qalmış 

uşaqları daimi yaşayış yerləri ilə təmin etmək idi. Bununla əlaqədar h imayədarlıq nazirliy inin qarşısında iki başlıca vəzifə 

dururdu: 1) daşnaklar tərəfindən öz ata-baba yurdlarından qovulmuş və qaçqına çevrilmiş soydaşları qəbul etmək, onları 

ən  zəruri  ərzaq  və  yaşayış  vasitələri  ilə,  habelə  əkin  üçün  toxu m  və  iş  heyvanları  ilə  təmin  etmək,  qaçqın ların 

yerləşdirildiy i  rayonlarda onla rı  ictima i işlə rə cə lb et mə k, bir sıra   kənd ic ma larına ö z təsərrüfatlarını bərpa et mə k üçün 

faizsiz  kredit lər  vermə k;  2)  a zyaşlı  yetimlə r  və  sahibsiz  uşaqlar  üçün  sığınacaqlar  və  koloniyalar,  yo xsul  əhali  üçün 

gecələmə   evlə ri  və  ucuz  ye mə kxana lar  təşkil  et mə k.  Bütün  bu  işləri  həyata  keçirmək  üçün  himayədarlıq   nazirliyin in 

mə rkə zi  idarəsi üç şöbəyə ayrılırd ı: h imayə, qaçqınla r və təsərrüfat şöbələri.  Ye rlə rdə himayədarlıq  işlərin in təşkili üçün 

ölkənin ərazisi 6 dairəyə bölünmüşdü: Bakı  (Bakı şəhəri,  Bakı və Quba qəzaları),  Gəncə (Gəncə şəhəri,  Gəncə və Qazax 

qəzala rı),  Şa ma xı  (Şa ma xı  və  Göyçay  qəza ları),  Nu xa   (Nu xa   və  Ərəş  qəza ları,  Zaqatala  da irəsi),  Qarabağ  (Cavanşir, 

Şuşa, Cəbrayıl və  Zəngəzur qəzaları) və  Lənkəran  (Lənkəran və  Cavad qəzaları). Hər dairəyə himayədarlıq nazirliyin in 

inspektoru rəhbərlik ed irdi. Qa rşıya qoyulmuş vəzifə ləri yerinə yetirmə k üçün himayədarlıq nazirliyi üç əsas istiqamətdə 

iş aparırd ı: 1) sənaye rayonları da daxil olmaq la, Bakı şəhərində; 2) respublikanın başqa ərazilərində; 3) ölkədən xaricdə. 

Sənaye rayonları da da xil olmaq la,  Bakı ş əhərində 1919  ilin fev ralından təkcə qaçqınlara deyil, hə m də əhalinin  

yoxsul  təbəqələrinə  və  sənaye  fəhlələrinə  Mərkə zi  Yardım  Evi  xətti  ilə  ərzaq  paylanır,  pulsuz  və  ya  cüzi  qiy mətə  isti 

yemə k və  çay, hə mç inin d igər  zəruri avadanlıqlar verilirdi.  1919  ilin dekabrına qədər nazirliyin himayədarlıq şöbəsi bu 

məqsəd üçün 3082000  manat vəsait  xərc lə mişdi.  Bundan əlavə, yerli  xey riyyə cə miyyətləri tərəfindən sahibsiz və yetim 

uşaqlar üçün yaradılmış uşaq evlərinə də himayədarlıq nazirliyi tərəfindən yardım göstərilird i. Təkcə 1919 ildə  xeyriyyə 

cəmiyyətlərinin  sahibsiz  və  yetim  uşaqlar  üçün  yaratdıqları  evlərə   2114501  manat  vəsait  ayrılmışdı.  1918  ilin 

soyqırımları nəticəsində zərər çəkmiş ailələrə 300 min manat məb ləğində birdəfəlik yardım göstərilmişdi. 

Himayədarlıq  Na zirliyi  Müs əlman  Xeyriyyə  Cə miyyəti  vasitəsilə  Qarsdan  Azərbaycana  pənah  gətirmiş  700 

nəfərə ya xın  qaçqını Ba kıda yerləşdirmə k, gündəlik ye mə klə tə min et mə k vəzifəsin i də  öz ü zərinə götürmüşdü. 1919 ilin 

noyabrından  1920  il  yanvarın  1-nə  qədər  bu  məqsəd  üçün  526195  manat  vəsait  xərclən mişdi.  1919  ilin  sonlarında 

Dağlılar  Respublikası ərazisində baş vermiş hərbi əməliyyatlar nəticəsində Dağıstandan Azərbaycana gəlmiş qaçqınlara 

nazirlik 1 milyon manatlıq maddi yardım göstərmişdi. 

Himayədarlıq  Na zirliyi  ölkənin  ayrı-ayrı  bölgə lərində  qaçqınlara  pul  əvəzinə  daha  ço x  ə rzaq  və  manufaktura  

mə mu latı  ilə  kö məklik göstərirdi. On lara ada mbaşına, yaşından asılı o laraq,  20-25  funt taxıl (buğda, arpa, çəltik),  imkan 

daxilində  sabun,  duz  və  s.  manufa ktura  mə mu latla rı  verilird i.  Bu   işləri  yerlə rdə  qaçqınlardan  və  yerli  əhalidən  ibarət 

qaçqın ko mitələri həyata keçirirdi.  Eyni  zamanda, qaçqınların  istifadə olun mayan boş yerlərə və yaşayış məntəqələrinə 

yerləşdirilməsi imkan ları da öyrənilirdi. 

Himayədarlıq Na zirliyin in fəa liyyətinin  ilk dövrlə rində qəbul etdiy i qaçqınla r yenicə  yaradılmış Ermən istan Res-

publikasının   Yen i  Bəyazid,  Üçkilsə (Eçmiədzin) və  İrəvan qəzalarından zorla qovulmuş azərbaycanlılar idi.  Onlar Azər-

baycanın  Qazax,  Gədəbəy,  Gəncə,  Şamaxı  və  b.  bölgələrində  yerləşdirilird ilər.  1919  ilin  yanvarından  daşnakların 

Zəngəzura silah lı təcavüzü nəticəsində bu ərazidən  zorla qovulmuş 40  mindən yu xarı a zə rbaycanlı  Qarabağın  Cəbrayıl, 

Şuşa  və  Cavanşir  qəzalarında  və  Cümhuriyyətin  başqa  ərazilərində  yerləşdirild i.  1919  ildə  bütün  il  boyu  Ermən istanda 

həyata keçirilən soyqırımları nəticəsində Azərbaycana pənah gətirən türk-müsəlman əhalinin sayı günbəgün artırdı. 

1918  ildə  S.Şau myanın  silahlı  daşnak  quldur  dəstələrin in  Ba kı  şəhərində,  Şa ma xı,  Quba  və  Lənkə ran  qəza la-

rında  azərbaycanlılara  qarşı  törətdiyi  soyqırımları  və  talan lar  nəticəsində  qarət  edilmiş  və  müflisləş miş  əhalinin  də, 

Ermənistandan gəlmiş qaçqınlar  kimi, kö məyə böyük ehtiyacları var  idi. 1919  ilin sonuna qədər Gəncə dairəsində 21098 

nəfər,  Şa ma xı  dairəsində  26877  nəfər,  Nu xa  (Şə ki)  dairəsində  5100  nəfə r,  Qa rabağ  dairəsində  20  min  nəfər,  Lən kəran 

dairəsində 8205 nəfər Himayədarlıq Na zirliyi tərəfindən qeydiyyata götürülmüş və onlara kömək göstərilmişdi. 

Himayədarlıq  Na zirliy inin  qaçqınlarla  bağlı  1920  il  üçün  qarşısına  qoyduğu başlıca  vəzifə lərdən  biri  də  əksə- 

riyyəti  kənd  əhalisindən  ibarət   olan  qaçqın ları  Ərəş,  Nu xa  (Şə ki),  Şa ma xı,  Göyçay  və  b.  qə zala rın   kənd  ə ra zilərində 

yerləşdirmə klə , onla rı kənd təsərrüfatı işlərinə cəlb et mə k, ö z təsərrüfatların ı yarat maqda onlara  kö mə k göstərmək id i. Bu 

barədə  Himayədarlıq  Na zirliy i  tərəfindən  hazırlan mış  təkliflə r  Azə rbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Parla menti  tərə findən 

---