459
bəyənildi və 1920 ilin yanvarında bu məqsəd üçün Himayədarlıq Na zirliyinə 21 milyon manat vəsait ayrılması barədə
qanun qəbul edildi.
Naxçıvan, Sürməli və Üçkilsə qəzalarında, 1919 il yayın axırlarında Ved ibasarda azərbaycanlılara qarşı törə-
dilən soyqrımları Cənub-qərbi Azə rbaycan və Ermənistan Respublikasındakı müs əlmanların vəziyyətini son dərəcə
ağırlaşdırd ı. Bu qanlı qırğınlar nəticəsində Ermənistan Respublikası ərazisində yaşayan türk-müsəlman əhali bütün var-
yoxundan məhru m o laraq, qaçqına çevrildilər. Yeni Bəyazid, Üçkilsə və İrəvan qəzala rından qaçqın düşmüş müsəlman
əhalinin sayı 200 min nəfərə çatdı. Himayədarlıq Nazirliyinin Ermənistan Respublikasındakı müvəkkili bu ərazidəki
müsəlman ların acınacaqlı vəziyyəti haqqında Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parlamentinə və Höku mətinə məlu mat
verərək bildirirdi ki, onların yeməyə çörəklə ri, əkməyə toxu mları və iş heyvanları yoxdur. İrəvanda müsəlman əhali u zun
müddətli aclıq nəticəsində kütləvi surətdə qırıldı. Onlara yard ım məqsədilə nazirlik 3 milyon manatlıq vəsait ayırmaq
barədə qanun layihəsini Parla mentə təqdim etdi. Pa rla mentin qərarı ilə ayrılmış həmin vəsait əsasında 1919 il iyulun
axırlarında İrəvana 15 vaqon un, buğda, arpa və darı göndərildi. Bundan əlavə, 1919 ilin sentyabrında İrəvanda
müsəlman lar üçün ambulatoriya, yetim uşaqlar üçün is ə 85 nəfərlik uşaq evi açıldı. İrəvan quberniyası və Qars
vilayətindən qaçqın düşmüş türk-müsəlman əhaliyə yardım məqsədilə 1919 ilin noyabrında himayədarlıq nazirliyin in
nümayəndəsi yol boyu ağır vəziyyətdə olan qaçqınları yeməklə təmin etmək üçün Tiflisə ezam edildi. A zərbaycanlı
qaçqınlar iki yerdə - Aşağı Seral stansiyasında və Tiflisdən 300 verst aralıda yarad ılmış qaçqın düşərgələrində yeməklə
təmin olunurdular.
Himayədarlıq Na zirliy i qaçqınla rla bağlı fəaliyyətini 1920 il apre lin 27-də Azə rbaycanın Sovet Rusiyası tərə-
findən işğalına və Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin süqutuna qədər davam etdirmişdir.
Əd.:
Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика (1918-1920), Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998;
Aзepбaйджанская Демократиская Pecnублика (1918-1920), Внешняя политика (документы и материалы) , Б., 1998; Aдpec-календары
Aзepбaйджанской Pecnублики нa 1920 r., B., 1920; Paşayev A., Açılmamış səhifələrin izi ilə, B., 2001.
"HNÇAQ" ("Zəng") - erməni millətçi partiyası. Özünü sosial-demokratiya yönlü partiya adlandıran "Hnçaq" bir
qrup erməni tə ləbəsi tərəfindən 1887 ildə Cenevrədə yaradılmışdır. La kin partiyanın mə rkəzi ko mitəsi eyni ad lı qəzet in
redaksiyası ilə birlikdə Londona köçmüşdü.
Partiyanın 1897 ildə dərc olun muş proqramında o, sosialist partiyası ad landırılır və qarşısına mütləq iyyətin
çevriliş yolu ilə məhv edilməsi, demokratik quruluş elan o lunması və fəhlə sinfin in bütün istehsal vasitələrinə sahib
olması vəzifəsi qoyulurdu. Lakin proqramın əsas hissəsi "erməni xalqının inqilabi fəaliyyətinə" həsr edilmişdi. Proqrama
görə, bu fəaliyyət müstəsna olaraq, ermənilərin taleyin in Os manlı imperiyasından ayrılmasına və milli müstəqilliyə nail
olmağa yönəldilməlidir.
"Hnçaq"ın Bakı təşkilatı 19 əsrin 90-cı illərinin əvvəlində X.S.Melik-Ağamiryan tərəfindən yaradılmışdı. Sonra-
dan onun başçısı H.Hovanesyan oldu. 1902 ildə "Hnçaq"ın Şuşada və Gəncədə də şöbələri yaradıldı. Partiyanın sosial
bazası, ermənilərin xırda burjua təbəqələri, sənətkarlar, alverçilər, ziyalılar, fəhlələr id i. Fəhlələr partiyada sayca üstünlük
təşkil ed irdilər.
Erməni part iyaları siyasi konyunkturadan asılı olaraq, ta ktika larını bu və ya digər qonşu dövlətin müttəfiqləri
kimi qururdular. 1903 ildə knyaz Qo litsinin tə kid i ilə verilmiş fə rmana əsasən, ermən i kilsə torpaqlarının böyük hissəsi və
mü lkiyyəti dövlət xəzinəsinin xeyrinə müsadirə o lundu. Bununla əlaqədar olaraq ermən i katolikosu bütün çar sülaləsini
lənətlədi. Eyni za manda, təşkilatçılarından biri "Hnçaq" olan erməni inqilabi hərəkat ı ruslar ə leyhinə aç ıq-aşkar fəa liyyətə
başladı. Bununla bağlı, "Hnçaq"ın Bakı və Yelizavetpol quberniyalarındakı şöbələrin in fəaliyyəti gücləndi. 1904 ildə
Bakıda partiyanın artıq üç şöbəsi var idi. Elə həmin il Bakıda "hnçaqçılar ittifaqı"nın vərəqəsi yayıldı. Bu rada ermənilər
əhalini höku mətə müqavimət göstərməyə çağırılırdılar. Əsas müqavimət vasitələrindən biri də terror aktları idi. Bu terror
aktlarının ən böyüyü erməni kilsə mülkiyyətinin müsadirə olun ması haqqında qanunun təşəbbüsçüsü olan, Qafqazın
mü lki işlər ü zrə baş rəisi general-adyutant knyaz Qolitsına qarşı idi. Həmin qəsd 1903 il oktyabrın 14-də həyata
keçirildi. Knyaz Qo litsına qarşı qəsdi daşnakların kö məy i ilə "hnçaq"çı Q.Hovanesyants həyata keçirmişdi. Eyni
zamanda, Os manlı dövləti ərazisində də iş aparılırdı. Os manlı imperiyasında terror aktları hazırlamaq və höku mət
əleyhinə çıxışları təşkil etmək üçün "hnçaq"çılar varlı ermənilərdən şantaj vasitəsilə və zo rla müntəzəm o laraq pul
toplayırdılar. " Hnçaq"çılar Qafqazda, xüsusilə Bakı sənaye rayonunda fəal iş aparırdılar. Fəhlə hərəkatın ın güclü inkişafı
şəraitində özünü sosial-demokrat adlandıran "Hnçaq" partiyası burada daha geniş əl-qol açmışdı "Hnçaq"çılar vərəqələr
buraxmaqla, Rusiyada və xaricdə ç ıxan qəzet lərinin nö mrələrin i ço xa lt maq və yaymaq la, tətillərdə iştira k et mə klə e rməni
fəhlələ ri a rasında qızğın fəa liyyət göstərirdilə r. Mübarizə metodlarına görə eserləri daha yaxın olmala rına ba xmayaraq,
onlar 1904 ildən sosial-demokratlarla, xüsus ən bolşeviklərlə sıx ə mə kdaşlığa başladılar. Bu ə mə kdaşlığın ilk tə zahürü
özünü "Hnçaq"ın Bakı fəhlələrinin məşhur 1904 il dekabr tətillərində iştirakında göstərdi. Rusiya Sosial-Demo krat Fəhlə
Partiyasının bolşevik Bakı ko mitəsinin tətil zamanı yaratdığı təşkilat ko mitəsinə "Hnçaq"ın nümayəndələri də daxil
oldular. 1905 ildə "Hnçaq"ın, əsasən, fəhlələ rdən ibarət bütün üç ş əhər şöbəsini birləşdirən Ba kı rayonu ko mitəsi
RSDFP-yə da xi o lduğunu və millətçilərlə əlaqə lərini kəsdiklə rin i bəyan etdilər. RSDFP-yə "hnçaq"çıların ancaq bolşevik
mey lli hissəsi - S.Kasyan, S.Su ltanyants, O.Ova kimov və b. da xil o ldular. La kin bu "hnçaq"çılar da b ir ço x ha lla rda
özlərin i ənənəvi terro rçuluq metodlarına sadiq qaldılar. Məsələn onlar (Q.Hayrapetov və b.) RSDFP-nin döyüşçü dəstələri
nin yaradılmasında fəal iştirak edird ilər. 1906 ildə O.Ovakimov sosial-demokrat təşkilatının iradəsinə zidd olaraq,
"terrorçular qrupu" yaradıb, varlılara müntəzəm surətdə basqınlar edird i. Belə basqınların birindən sonra RSDFP Bakı
təşkilatın ın qərarı ilə qrup bura xıld ı.