[]

72 

 

Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Höku mət i  ya xın  

gələcəkdə,  xüsusilə  1920  il  ə rzində  kənd  yerlə rində  əhaliyə  

tibbi  xid məti  ya xşılaşdırmaq  məqsədilə   qə zala rda  kənd 

xəstəxanala rın ın  sayını  2  dəfə  artırmağı,  ölkəyə  la zım  olan  

dərman  preparatla rının  təchizi  işini  ya xşılaşdırmağ ı,  tibb  

müəssisələrini  mərkəzləşdirilmiş  şəkildə  dava-dərmanla 

təmin  et məyi  planlaşdırmışdı.  La kin   1920  il  aprelin  28-də  

Azərbaycanın bolşevik  Rusiyası tərəfindən işğalı nəticəsində 

Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin süqutu bütün bu planların  

həyata keçirilməsinə imkan verməd i. 

Dil 

siyasəti. 

Müstəqil  dövlətin  mühüm  at-

ributlarından  biri  olan  dövlət  d ili  məsələsi  yenicə  yaran mış 

Azərbaycan 

Xa lq 

Cü mhuriyyəti  Höku mətinin  d iqqət 

mə rkə zində  idi.  Cü mhuriyyət  Höku məti  1918  il  27  iyun 

tarixli qəra rı  ilə  o  za man türk d ili ad lanan Azərbaycan dilin i 

dövlət  dili  elan  etdi.  Həmin  qərar  Gü lüstan  (1813)  və 

Türkmənçay  (1828)  müqavilələri  ilə  Azərbaycanın  ikiyə 

bölünməsindən  sonra  ana  dilin in  dövlət  dili  kimi 

işlədilməsinə aid  ilk sənəddir.  Qeyd edilməlidir  ki, dövlət dili haqqında qərar Höku mətin  Gəncəyə köçdükdən sonra qəbul 

etdiyi  ilk  qərarlardan  birid ir.  Bu  fakt   Azərbaycan  Xa lq  Cü mhuriyyəti  Höku mətin in  dövlət  dili  məsələsinə  necə  mühü m 

diqqət yetirdiyini aydın göstərir. 

Azərbaycan dilinin dövlət dili elan edilməsi haqqında qərara əsasən, ölkədə  məhkə mə, in zibati  idarəçilik və d igər 

vəzifələ rin   başında  duranlar  dövlət  d ilin i  la zımi  s əviyyədə  öyrənənədək,  Höku mət   müəssisələrində  rus  dilinin  də  

işlən məsinə yol verilirdi  (bax Azərbaycan dilinin dövlət dili elan olunması haqqında qərar). Lakin bu real şəraitdən doğan 

müvəqqəti tədbir olmuş və yalnız idarəçilikdə milli kadrların yetiş məsinə qədər olan müddət üçün nəzərdə tutulmuşdu. 

Qərardan sonra daxili işlə r naziri Behbud  xan  Cavanşir "Azərbaycan" qəzetinin  mü xb iri  ilə  müsahibəsində bildir-

mişdi  ki,  "Azərbaycan  müəssisələrində  rus  dilinin  işlədilməs...  hazırkı  dövrün  zərurətindən  irəli  gəlir.  Əlbəttə,  bu  çox 

davam  etməyəcəkdir.  Yüksək  vəzifədə  işləyən  və  türk  dilini  bilməyən  məmurlar  uzun  müddət  işləyə  bilməyəcəklər.  İki 

ildən  sonra  Azərbaycanın  bütün  müəssisələri  milliləşdiriləcəkdir.  Türk  dilini  bilməyən  məmurlar  isə  vəzifələrini 

itirməməkdən ötrü bizim dili öyrənməli olacaqlar". 

Höku mət qeyri  millətlərdən olan Azərbaycan vətəndaşlarının dövlət dilini öyrən məsi üçün tədbirlə r görürdü. 1919 

ilin sentyabrında türk dilin in öyrədilməsi üçün kurslar təşkil edilmişdi və bu məqsədlə 351 min manat vəsait ayrılmışdı. 

Parlament  üzv ləri  A zərbaycan  türk  dilinə  vaxtaşırı  münasibət  bild irird ilər.  Parlamentin  1919  il  avqustun  21-də 

keçirilən  iclasında  gündəlikdəki  məsələ  -  Bakı  Universitetin in  açılması  ilə  bağlı  deputatların  çıxışlarında  dil  məsələsinə 

xüsusi diqqət yetirilmişdi.  Çıxış edənlərin, demək olar  ki, hamısı universitetdə, ölkən in bu ilk ali  məktəbində tədrisin hansı 

dildə aparılması məsələsinə böyük əhəmiyət vermişdilər. 

Bakı  Universitetinin  açılması  məsələsinə  həsr  olunan  təkcə  elə  bu  iclasda  Azərbaycan  dilin in  dövlət  dili  kimi 

inkişafı,  onun  tədris  və  təhsil  işində  yeri  haqqında  ciddi  mülahizələr  səslənmişdi.  Parlamentdə  sol  müstəqil  Abdulla  bəy 

Əfəndizadə  deyirdi:  "İndiki  darülfununu  yetişdirən  müəllimlər  gərək  türk  dilinə  aşina  olsunlar.  Ona  görə  də  lazımd ır  ki, 

darülfünuna elə  müəllimlər dəvət edək ki, türk d ilini yaxşı bilsin... Hər şöbədə, necə ki, qeyd olunubdur, türk dili  məcburi 

olsun. Bir  məcburi de məklə o lma z.  Gə rək bunun proqramı o lsun...". Tədrisdə ana dili  məsələsinə böyük əhəmiyyət verən 

məc lis üzvü universitet mə zunla rın ı nə zərdə tutaraq, bu məsələnin vacib liy ini bir daha vurğulayır: "Bir şə xs ki, darülfünunu 

ikmal etdi... edadidə tədris edəndə də darülfunundan özünə götürdüyü elmləri  la zımdır  ki, gö zəl ədəbi türk dilində tədrisə 

müqtədir o lsun". Göründüyü kimi, A.Əfəndizadə tədris işində dövlət dilin in zəruriliyin in tam tələb karı kimi çıxış etmişdi. 

Parla mentdə "Müsavat" və bitərəflər fraksiyasının üzvü  Yusif bəy Əhmədzadə də eyni fikirdə idi: "Biz  istərdik  ki, 

hər bir təsisat ki, yapırız, onu öz dilimizdə yapa idik. La zımd ır ki, hər b ir millət ça lışıb yoldaşa elmdə  bərabər olsun. Gü man  

ediyorum ki, hər bir tesisat öz dilimizdə o la". 

"Əhrar"  fraksiyasına  daxil  o lan  məclis  üzvü  Mu xtar  Əfəndizadə  məsələni  qəti  qoyur:  "Qonşularımız  ermən i  və 

gürcülər  bizə  gülüyorlar:  "Bizim  (yəni  ermən i  və  gürcülərin)  məmləkətdə  ana  dili  işlədig i  halda,  hənuz  rus  dili  işlənir". 

Parlament üzvlərin in bu çıxışları, istisnasız o laraq, Höku mətin "Dövlət dili haqqında qərarı"na uyğun idi. 

Ana dilinin dövlət dili elan edilməsi  ilə əlaqədar olaraq, təhsil  müəssisələrinin  milliləşdirilməsi qarşıda duran əsas 

məsələ lərdən  idi. A zərbaycan Xa lq  Cü mhuriyyəti  Höku məti  1918  il avqustun 28-də  ibtida i və  orta təhsil  müəssisələrində 

təhsilin ana dilində aparılması haqqında qərar qəbul etdi. Qəra ra görə, bütün ibtidai tədris müəssisələrinde tədris ana dilində 

aparılır, eyni zamanda, dövlət dili 

---

73 

 

icbari qaydada tədris olunurdu (bax hə mçinin Xalq maarifi bölməsi). 

1918  il  dekabrın  27-də  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti hərbi naziri  Səməd bəy Meh mandarovun 34 saylı əmri ilə 

Azərbaycan-türk dili orduda da dövlət dili qəbul edilmişdi. Bununla bağlı, hərbi nazir orduda xid mət edən, lakin dövlət dilini 

bilməyən  zabitlə r  qarşısında  belə  bir  tələb  qoydu  ki,  bir  ay  müddətində,  heç  olmasa,  komanda  sözlərin in  azərbaycanca 

qarşılıq larını  öyrənsinlər  və  əsgərlərə  A zərbaycan  dilində  komanda  versinlər.  Bir  ay  müddətində  bu  tələbi  yerinə  yetirə 

bilməyən  zabit lər  dərhal  ordudan  xaric  edilmə li  idilər.  Azərbaycan  dilinin  öyrədilməsi  və  savadsızlığ ın  ləğvi  üçün  orduda 

müvafiq kurslar yaradıldı və həmin kursların aparılmasına təcrübəli  mütəxəssislər cəlb olundu. Höku mət 1919  il fevralın 11-

də Azərbaycan milli ordusunda türk dilində süvari qoşunları niza mna məsinin təsdiqi haqqında qərar qəbul etmişdi. 

Cü mhuriyyət  Höku mətin in başçısı  Fətəli  xan  Xoyskinin çıxışlarında dövlət d ili sahəsində görülən işlər barəsində 

vaxtaşırı  verilən  məlumatlar  ana  dilinin  Höku mətin  daim  d iqqət  mərkəzində  durduğunu  göstərirdi:  "Şimdi  məktəblər 

milliləşdilər. İbtidai məktəblər və bəzi sini flər milliləşmişlər, bir çox yeni məktəblər açılmışdır" və yaxud "İmdi şükürlər 

olsun bir çox ədliyyə idarələrinə türk dili bilən adamlar təyin edilmişlər". 

Azərbaycan  dilin in  sözün  əsl  mənasında  dövlət  dili  kimi  işlən məsi  təcrübəsi  geniş  şəkildə  ilk  Azə rbaycan  Par-

la mentinin dilində əksini tapmışdır.  Dövlət idarə lərində müəyyən müddət ərzində rus dilinin  işlənməsinə də ica zə verilməsi 

Parla mentə  aid  deyildi.  Ona  görə  də  Parlamentdə  dillə rin  işlən məsi  məsələsi,  təbii  o laraq,  qanunverici  hakimiyyətin, 

Parlament üzv lərinin öhdəsinə buraxılmışdı.  Parlamentin istifadə etdiyi dil dövlət dili statusuna malik Azərbaycan türkcəsi 

idi. Qeyri-yerli  Parla ment nümayəndələri ç ıxışların  rus dilində olmasını təklif etdikdə,  Parla mentin  iclaslarından birində bu 

məsələ  ayrıca  müza kirə  olun muş  və  bu  xüsusda  qərar  qəbul  edilmişdi.  Qərara  əsasən,  Parlamentin  rəsmi  dili  Azə rbaycan 

türkcəsi elan olunmuş, digər  millətlərin nü mayəndələrinin  rus dilində çıxış etmələri  məqbul hesab edilmişdi.  Bununla belə, 

rəsmi sənədlərin hamısı dövlət dilində tərtib edilird i.  Dövlət dilində olmayan sənədlərin  üstündə Parla mentin sədr  müav ini 

Həsən bəy Ağayev, adətən, belə bir mə zmunda dərkənar qoyurdu: "Ərizə türkcə lisanda olmadığı iiçün əncamsız qalır". 

İlk Azərbaycan Parlamentin in dilin in özünəməxsusluğunda bir məsələni  xüsusilə qeyd etmək gərəkdir: dövlətin bu 

ali orqanında yazılı dillə şifahi nitq arasında ciddi fərq olmuşdur. Bəzi istisnalar nəzərə alın mazsa, sənədlərin, təkliflərin d ili 

ümu mi, bəlkə də, məcburi bir prinsipə əsaslanmış, şifahi nitqdə isə, bir qayda olaraq, sərbəstliyə imkan verilmişdir. 

Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  Parla ment  dilində  çıxış  etiketi  də  dil  ba xımından  maraqlıdır.  İclas  protokolla-

rında  Parlament  üzvlərin in  aşağıdakı  müraciət  formalarına  rast  gəlinir:  "Həzərat",  "Möhtərəm  parlament  əzası", 

"Əfəndilər", "Möhtərəm məbuslar", "Möhtərəm məclis üzvləri", "Möhtərəm Azərbaycan parlament əzası", "Möhtərəm 

əzalar", "Möhtərəm parlament əzaları", "Möhtərəm məclis əzaları", "Möhtərəm parlament iizvləri". 

Azərbaycan Cü mhuriyyəti Parla mentində iclasla rın gedişi və protokollardakı re marka ların dili xeyli sadə və bir ço x 

cəhətdən indiki parla mentdəkindən a z fə rqlənirdi. Bununla belə, ö zünə mə xsusluqlar ço x idi. 

İclasların gedişində, bəzi gərgin liklər nəzərə alın mazsa, dil etiketi yetərincə gözlənilirdi.  Nəin ki təhqiredici, hətta 

kobud, qəzəbli mürac iətlə r, hədələ r ölkənin ilk Parla mentin in ic laslarına yad olmuşdur. 

Mətbuat.  A zərbaycan  mətbuatı  tarixində  1918-20  illə r,  bütün  əvvəlki  dövrlərə   nisbətən,  ən  yüksək  inkişaf 

mə rhələsidir.  Bu dövrün  mətbuatı hə m  keyfiyyət, hə m də  kə miyyət ba xımından,  milli  mədəniyyətin  mühüm tərkib h issəsi 

kimi, A zərbaycan həyatının canlı salna məsinə çevrildi. İki  il içə risində ölkədə 100-ə ya xın adda qəzet və  jurnal ç ıxmışdır. 

Cü mhuriyyət dövrü mətbuatının  səciyyəvi xüsusiyyəti təkcə onun say göstəricisində deyil, hər şeydən əvvəl ideya-məzmun  

zənginliyində idi. 

1918-20  illər  mətbuatını  ideya  istiqaməti  ba xımından  tə xminən  aşağıdakı  kimi  q ruplaşdırmaq  ola r:  Azə rbaycan 

Xalq  Cü mhuriyyəti  ideyalarını  təbliğ  edən  milli  mətbuat,  Cü mhuriyyət  Höku mətinə  mü xalifətdə  olan  bolşevik  mətbuatı, 

bolşevik  mətbuatı  ilə  mü xalifətdə  olan  eser-menşevik  mətbuatı,  ermən ilərin   Azərbaycana  qarşı  ərazi  iddialarına  haqq 

qazandırmaq üçün canfəşanlıq edən erməni-daşnak  mətbuatı, ö zünü bitərəf adlandıran və heç bir siyasi partiyaya  mənsub 

olmayan  informat ik  qə zetlə r,  jurnallar.  Lakin  onların  içə risində  daha  real  həyat  qüvvəsinə  və  geniş oxucu  auditoriyasına 

ma lik olanı Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin ideyaların ı təbliğ edən və dəstəkləyən mətbuat idi. 

Cü mhuriyyət  Hö ku məti  dövründə  Bakı,  Gəncə,  Şuşa,  Tiflis,  İrəvan  və  digər  mədəni-inzibati  mərkəzlərdə  çıxan  

mətbuat nümunələri təkcə A zərbaycan-türk d ilində deyil,  rus, gürcü, ermən i, po lyak, fars, a lman və  qeyri d illə rdə də nəşr 

edilird i. 

Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  dövründə "İstiqlal"  (1918-20),  "Azə rbaycan"  (1918-20),  "Övraqi-nə fisə"  (1919), 

"Müsəlmanlıq" (1917-19), "Qurtuluş" (1920), "Mədəniyyət" (1920), " Gənclər yurdu" (1918), "Şeypur" (1918-19), "Zənbur" 

(1919) kimi milli istiqla l ideyalı mətbuat orqanları nəşr olun muşdur. 

Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyətinin bütün digər  ictima i-siyasi quru mları  kimi, onun dövri  mətbuatı da b irdən-birə  

yaranmamışdı.  Hələ  19  əsrin  1-ci  yarısında  Azərbaycanda  milli  və  ü mu mbəşəri  idealların  məfkurəçiləri  və  təbliğatçıları 

olmuş Abbasqulu ağa Bakıxanov və Mirzə Fətəli A xundzadə kimi yazıçı, mütəfəkkir və ictimai xad imlər tərəqqinin  başlıca 

yolunu, milli  istiqlalın təntənəsini dövri  mətbuat nəşr etməkdə,  mənəvi və ə xlaqi qurumları  inkişaf etdirməkdə görürdülə r. 

Bu yolun davamçısı olan Həsən bəy 

 

 

---