[]

102 

 

Cü mhuriyyət  dövründə  Azərbaycanın  digər  mədəniyyət  mərkəzlərində  də  teatr  sənəti  inkişaf  etməkdə  idi. 

Naxçıvan  teatrı  bunların  içərisində  xüsusilə  fərqlənirdi.  Naxçıvan  teatrın ın  (təməli  19  əsrin  80-ci  illərinin  əvvəllərində 

qoyulmuşdur)  təşəkkülündə  dövrün  ictimai-siyasi  və  fəlsəfi  fikrin in  inkişafı  şəraitində  yetişən  maarifpərvər  ziyalıla-

rımızdan  Cəlil Məmmədqulu zadə,  Böyük  xan  Naxçıvani,  Əliqulu  Qəmküsar,  Rza  Təh masib,  Rza İsfəndiyarlı, Mir Həsən 

Mirişli  və  b.-nın  mühüm  xid məti  olmuşdur.  "Ölülər",  " Evliykən  subay",  "Arşın  mal  alan",  "Dağılan  tifaq",  "Hacı  Qara", 

"Bə xtsiz cavan" və digər əsərlər ta maşaya qoyuldu. Aktyorlar M irzə  Ələkbə r Sabirin və  onun ədəbi məktəbin in dava mçıları 

olan şairlərin satiraları əsasında səhnəciklər hazırlan masına da xüsusi diqqət yetirirdilər. 

Bu  illərdə  Rza  Təh masibin  rejissorluğu ilə  Cə lil Mə mmədquluzadənin " Ölü lər"  ko mediyası ta maşaya qoyuldu və 

Naxçıvanın  mədəni həyatında böyük hadisəyə çevrild i. "Ölülər" Naxçıvan teatrının səhnəsində görünməmiş uğur qazandı. 

Qüdrətli  aktyor  Rza  Təh masibin  və  mollanəsrəddinçi  şair  Əliqulu  Qəmküsarın  böyük  məharətlə  yaratdıqları  İsgəndər  və 

Şey x  Nəsrullah  obrazları A zərbaycanın teatr tarixinə q ızıl hərflərlə yazıld ı.  1919 ilin  martında Əliqulu  Qəmküsar Tiflisdə 

qaraguruhçular tərəfindən xaincəsinə qətlə yetirild i. 

Azərbaycan teatrının  müqtədir ustadları  Hüseyn Ərəblinski, Mirzağa Əliyev, Sidqi  Ruhulla və b.  Na xç ıvana gələ-

rək  yerli  a ktyor  və  rejissorlarla  birlikdə  ta maşalar  göstərir,  dəyərli  məsləhətləri  ilə  teatrın  tərəqqisinə  yaxından  kömə k 

göstərirdilər. 1919 ildə Naxçıvan teatrı Təbrizdə qastrol səfərində də olmuşdur. 

Azərbaycan teatrının qonşu ölkələrin  incəsənət xadimlə ri  ilə  tarixi ə laqələ ri davam edir və genişlənirdi. 1918  ilin  

oktyabrında  Tiflisdəki  A zərbaycan  teatr  truppası  Türkiyəyə  qastrola  yola  düşdü.  Onun  tərkibində  Mir  Seyfəddin  

Kirmanşahlı,  Mustafa  Mərdanov,  İbrahim  İsfahanlı  və  başqa  səhnə  xad imləri  çıxış   edird ilər.  A zərbaycan  artistlərinin  

qastrolları təkcə İstanbulda 3 aydan çox çəkmişdi. Türkiyə qəzetləri yazırdı  ki,  "Qa fqazın zəngin səhnələrində tamaşalar 

verməyə  alışmış  aktyorlar  qətiyyən  Avropanı  yamsılamadan,  öz  milli  xəzinələrindən  götürülmüş  və  bizim  ruhumuza  

tamamilə uyğun olan tamaşalar verirlər". 

"Hacıbəyli  qardaşları"  teatr  truppası  Qafqazın  bir  ço x  şəhərində,  İranda  qastrolda  olmuş,  Rəşt  və  Ənzəli  şəhər-

lərində teatr tamaşaları göstərmişdi.  1920 ilin yazında  Bakıdan Təbrizə teatr  xadimlə ri qrupu göndərilmişdi. Təbrizdə Şey x 

Məhəmməd Xiyabani onla rı qəbul et miş, kö mə k göstərmişdi. 

Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti illə rində maarif xad imləri, yaradıc ı ziya lılar, ədib və  mühərrirlər (Əbdürrəhim bəy  

Haqverdiyev, Üzeyir bəy Hacıbəyli, Seyid  Hüseyn, Hacı  İbrahim Qaşımov, Xəlil İbrahim, Mehdi bəy Hacınski və b.) teatr 

tənqidi ilə  məşğul olur, bu sahədə baş verən prosesləri d iqqətlə izləyir, yeni ta maşalar,  rejissor işi və aktyor oyunu barədə 

fikirlər söyləyir, teatr sənətinin inkişaf proble mlə rinə dair  məqalə lər dərc etdirirdilər.  Cü mhuriyyət illərində teatr sahəsində 

həyata keçirilən mühü m tədbirlər sonralar Azə rbaycanda teatr sənətinin inkişafında mühü m rol oynadı. 

M u s i q  i. Azərbaycan teatrı  milli opera sənətinin yaranmasında  xüsusi rol oynamış və  ilk Azə rbaycan operaları 

məh z bu teatrın səhnəsində tamaşaya qoyulmuşdu. "Leyli və Məcnun" operasının tamaşaya qoyulduğu 1908 il yanvarın 12-

si  Azərbaycan  musiqisi  tarixində  milli  A zərbaycan  operasının  yarandığı  gün  oldu.  Üzeyir  bəy  Hacıbəyli  ilk  "Ley li  və  

Məcnun" operasından s onra "Şeyx  Sənan", "Əsli və Kərə m", "Rüstəm və Söhrab", "Şah Abbas və Xurşidbanu" kimi digər 

muğam operalarını da yaratdı. O, Azərbaycanda musiqili  ko mediya janrın ın da banisidir. Onun "Ər  və arvad", "O olmasın, 

bu olsun" ("Məşədi İbad"), "Arşın mal alan" musiqili ko mediyala rında A zərbaycan xa lqının  adət-ənənələri, həyat və məişəti 

öz əksini tap mışdır. 

 

 

---

103 

 

Üzeyir  bəy  1919  ildə  "Dağ ıstan"  ("Qaytağı"),  tərəkəməsayağı  "Azərbaycan"  adlı  xoreoqrafik  əsərlərin i  bəstələ-

mişdi  ("Azərbaycan"  əsəri  pro fessional  milli  baletimizin  ilk  nü munəsi  sayılır).  O  dövrün  mətbuatından  məlu m  olur  ki, 

həmin  xo reoqrafik  əsər  səhnə  üçün  hazırlanırdı.  Bəstəkar  teatrın,  o  cü mlədən,  musiqili  teatrın  xa lqın  maa riflən məsində, 

bədii  zövqünün  inkişafında  oynadığı  böyük  ro lu  nəzərə   alır  və  opera  yaradıc ılığ ı  ilə  yanaşı,  öz  fikirlə rini  mətbuatda  da 

açıqlayırdı. 

Milli  musiqi janrların ın yaranması yolunda Üzeyir bəy Hacıbəyli ilə çiy in-çiyinə çalışan böyük sənətkarlardan biri 

də Müslüm Maqo mayev idi. Teatr fəa liyyətinə orkestrin skrip kaçısı  kimi başlayan Müslüm Maqomayev tezliklə  orkestrin  

dirijoru   olmuş  və  A zərbaycan  opera  s ənətinin  daha  bir  klassik  əsərini  -  "Şah  İsmayıl"  operasını  yarat mışdır.  1916  ildə  

yazılmış bu opera məhz 1919 ildə, A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə səhnəyə qoyulmuş və böyük uğur qazan mışdı. 

Azərbaycanın  musiqi-konsert  həyatı  da  getdikcə   canlanırdı.  Bir  ço x  görkə mli  musiq içilər  Bakıya  qastrol  s əfər-

lərinə  gəlir,  xa rici  və  yerli  aktyorların  qüvvəsilə  rus  və  italyan  bəstəkarların ın  operaları  ta maşaya  qoyulur,  simfonik 

konsertlər  verilirdi.  Xalq ın  maariflən məsində,  milli  ənənələr,  vətənpərvərlik  ruhunda  tərbiyə  olunmasında,  milli 

mədəniyyətin inkişafında bütün bunların böyük əhə miyyəti var id i. 

Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti yarandığı gündən istiqlal hərə katı fədailəri,  ziya lıla r  milli  mənlik şüurunun, milli 

ruhun  və  ideologiyanın  dirçəldilməsi  sahəsində,  tarixi  və  milli  varislik  ənənələrinin  təbliğ i  və  tədqiqində  önəmli  rol 

oynadılar. 1918 ilin sonlarında Bakıda "Türk gecələri" konsertlərin in təşkili də bununla əlaqədar idi. 

Geniş proqramlı "Türk gecələri"ndə türk  xalqlarının   musiqisinə və ədəbiyyatına geniş yer verilir, "Azərbaycanın  

müstəqilliy i",  "Türk  qadın ının  dünyası",  "Türk  tip ləri",  "Milli  birlik"  və  s.  tamaşalar  göstərilir,  tatarlar,  osmanlı  türkləri, 

Azərbaycan və Türkiyə şair və  yazıçıları, a rtist və rəssamları iştirak edirdilər. Gecə lərdə türk xa lqla rın ın etnoqrafiyasına və  

mə işətinə  həsr  olun muş  "Türk  ocağı",  "Türkmən  çadrası",  "Atəşgah",  "Şərq  salonları"  kimi  s ərgilə r  nü mayiş  etdirilird i. 

"Türk gecələri" konsertlərində Azərbaycan Höku mətinin ü zvləri və d igər siyasi xad imlər də iştirak ed irdilər. 

Görkəmli teatr və musiqi  xadimləri  Hüseynqulu Sarabski, Hüseyn Ərəblinski, Mirzağa  Əliyev,  Cahangir Zeynalov, 

Sidqi Ruhulla, Üzeyir Hacıbəyli, Zülfüqar Hacıbəyli və başqaları mü xtəlif teatr və konsert tamaşaları təşkil edird ilər. 

Azərbaycan  musiqi  mədəniyyətinin  inkişafında  xa lq  xanəndələri  və  e l  aşıqla rı  müstəsna  rol  oynamışlar.  Xa lq  

içərisindən çıxmış, öz gözəl səsi və sənəti ilə nəinki Azərbaycanda, həmçin in bütün Qafqazda və  Yaxın Şərqdə də  məşhur 

olan Qaryağdı oğlu Cabbar, Keçəçi Məhəmməd, Seyid Şuşinsk i, Məcid Behbudov və başqaları ölkənin  mədəni həyatında, 

bayramlarda,  xeyriyyə  konsertlərində və başqa el şənliklərində ya xından iştira k ed ird ilə r. Bu  illərdə, eyni  za manda, ustad 

aşıqlardan Abbasqulu, Nəcəfqulu  və  Ələsgərin  iştirakı  ilə "Şərq  konsertləri" verilirdi. A zərbaycanda  xanəndəlik sənətinin 

yüksəlişi ilə əlaqədar olaraq çalğ ı musiqisi də in kişaf etmiş, Məşədi Cəmil Əmirov, Qurban Pirimov və başqa ustad tarzənlər 

yetişmişdir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Fit ri  istedada,  güclü  və  gözəl  səsə,  yüksək  aktyorluq  məharət inə  ma lik  olan  Fat ma   Muxtarova  bir  ço x  məşhur 

müğənnilərlə çıxış etmiş, böyük şöhrət qazanmışdır. 

Bu dövrdə A zərbaycanın musiqi həyatında "Beynəlmilə l", "Marselyoza" kimi inqilabi mahnıların, Koroğlu, Qaçaq  

Nəbi, Səttarxan haqqında tarixi mahnıların xa lq arasında yayılması təsadüfi deyildi. Dövrün ü mu mi əhvali-ruh iyyəsi, xa lqın  

inqilab i  fəallığı,  de mokratik  meyllər  belə  mahnıla rın  özünə mə xsus  melodiya larında  öz  ifadəsini  tapırdı.  Üzey ir  bəy 

Hacıbəyli  "Azərbaycan  marşı"nı  (sözləri  Əh məd   Cavadındır)  məh z  həmin  mahnıların  təsiri  altında  yazmışdı.  Bu  əsərdə 

bəstəkar Cü mhuriyyət dövründə xa lqının  qəlbində baş qaldıran vətənpərvərlik hisslərini,  mütərəqqi ideyala rı,  milli qüruru  

ifadə  et mişdi.  Üzeyir  Hacıbəyli  tərə findən  yazılmış  "Azərbaycan  marşı"  1992  il  27  may  tarixli  fərman la  A zərbaycan 

Respublikasının Dövlət himn i kimi qəbul o lundu, 1993 il martın 2-də isə onun Əsasnaməsi təsdiq edildi. 

Təs viri  sənət  və  me marlıq.  Azə rbaycan Xa lq  Cü mhuriyyəti e lan edildiy i gündən dövlət rə mzlərinin  yaradılma -

sına  xüsusi  önəm  verird i.  Ən  mühü m  dövlət  atributlarından  biri  kimi  Dövlət  bayrağının  qəbul  ed ilməsi  daha  tez  həyata 

keçirildi.  Əli  bəy  Hüseynzadənin  məşhur  "türkləşmək,  islamlaş maq  və  müasirləşmək"  şüarı  bu  işdə  əsas  görürülmüşdü. 

Cü mhuriyyət Hö ku məti 1918 il noyabrın 9-da "yaşıl, q ırmızı və mav i rənglərdən, ağ aypara və səkkizgüşəli ulduzdan ibarət" 

bayrağın milli bayraq kimi təsdiq olunması haqqında qərar qəbul etdi. 

Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Hö ku məti  1919  il  martın  23-də  dövlət  gerbinin  və  rəsmi  sənədlərdə  üzərində  

dövlətin  adı  və  gerbi  təsvir  edilən  dövlət  möhürünün  layihələrini  hazırlamaq  məqsədilə  müsabiqə  elan  o lun ması  barədə 

qərar qəbul et mişdi. Ço x gü man ki, müsabiqəyə göndərilən layihə lərin heç b iri bəyənilmədiy indən qəbul edilmə mişdi. Buna 

görə  də  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Höku məti  hərbi  ordenlər,  milli  himn,  dövlət  gerb i  və  möhürü  üçün  layihələrin  

hazırlan ması üçün yeni müsabiqə elan olunması barədə qərar çıxardı. 

Dövlət gerbinin, orden və medalların hazırlan masında ilk peşəkar heykəltəraş Zeynal Əlizadə iştirak ed irdi.  Onun 

layihəsinə  əsasən  buraxılmış  döş  və  xat irə  medallarında  Parla ment  binası,  bayraqlar,  aypara,  s əkkizguşəli  ulduz,  günəşin 

doğması,  gül  çələngləri  həkk  olun muşdu.  Ən  yaxşı  layihə  Hö ku mət  mükafatı  üçün  nəzərdə  tutulmuşdu.  Lakin  1920  il 

aprelin  27-də Azə rbaycanın Sovet  Rusiyası tərəfindən işğal o lunması nəticəsində  milli dövlətçiliy in süqutu bu tədbirlə rin  

başa çatdırılmasına imkan verməd i. 1991 ildə A zərbaycan xalq ı dövlət müstəqilliy ini bərpa edəndən sonra Azərbaycan Xalq  

Cü mhuriyyəti dövründə hazırlan- 

---