[]

119 

 

Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra xaricdə dövlət hesabına təhsil alan azərbaycanlı tələbələrin vəziyyətini 

öyrənən  Azərbaycanlı  Tələbələr  İttifaqının  1923-25  illər  üçün  məlu matında  A xundovun  təhsilin in  bitməsinə  2  il  qald ığı 

göstərilird i. 

Gö rkəmli  həkim-cərrah  Mustafa  Topçubaşov  Almaniyada  olarkən  İs mayıl  A xundovdan  cərrahlıq  ixtisasından 

epidemioloq ixtisasına keçməsini  xahiş etmişdi. Bunun səbəbi Azərbaycan əhalisini əldən salan malyariya  xəstəliyinə qarşı 

mübarizədə  ixtisaslı  həkim  kad rların ın  çatış ma ması  id i.  Təhsilin i  başa  vurduqda  müəllimi,  məşhur  epidemioloq  Martini 

İsmayıl  A xundovu  rəhbərlik  etdiyi  Hamburq  Tropikolog iya  İnstitutuna  dəvət  etmişdir.  Onun  rəhbərliyi  altında  təcrübə 

keçən doktorant İs mayıl A xundov tədqiqatların ı dərin ləşdirərək, dissertasiya yazmış, Afrikada u zun müddətli ezamiyyətdə 

olmuşdur. Ha mburqa dönərkən A xundovun verdiyi hesabat prof. Martininin e lmd ə yeni bir  istiqa mət proqnozlaşdırmasına  

imkan vermişdir. 

O,  Fransa,  Əlcəzair  və  İsveçrədə  keçirilən  simpoziu mlarda  çıxış  etmiş,  1927  ildə  müvəffəqiyyətlə  dissertasiya 

müdafıə  edərək,  elmlər  doktoru  olmuşdur.1928  ildə  Bakıdan  vətənə  qayıtmaq  təklifi  almışdır.  Ümu mxalq  fəlakətinə 

çevrilmiş malyariya ilə mübarizədə ölkənin tropikoloq mütəxəssislərə böyük ehtiyacı var id i. 

Təcrübəli  həkima lim  kimi  vətənə  dönən  İsmayıl  A xundov  Azərbaycanda  tropikologiya  sahəsində  ilk  professor 

olmuşdur.  Alman iyada  aldığı  biliklərin  əməli  tədbiqinə  başlamış,  malyariya  ilə  mübarizədə  mühüm  rol  oynamışdır.  Onun 

görkəmli  kimyaçı  Yusif Məmmədəliyevlə birgə yaradıcılıq əməkdaşlığı  malyariyaya qarşı kimyəvi terapiya  müalicə üsulu, 

yeni  preparatların  yaradılması  kimi  uğurlu  nəticələr  vermişdir.  Tələbəsinin  fəa liyyətini  u zaq  Almaniyadan  izləyən  prof. 

Martini  A xundovun  ma lyariya  ilə  mübarizədəki  uğurlarına  sevinmiş,  mə ktublarının  birində  hər  iki  alimin  b irgə  ə məy ini 

yüksək dəyərləndirmişdir. 

Axundov  Bakı  Ep idemio logiya  və  Mikrobiologiya  İnstitutunda parazitoloq-ento moloq  işləmiş,  Azərbaycan  Tibb 

İnstitutunun  tropik  xəstəliklər  kafedrasının  müdiri,  Bakı  tropik  stansiyasının  direktoru,  İkinci  dünya  müharibəsi  dövründə 

Cənubi  Qa fqaz  cəbhəsinin  baş  epidemio loqu  olmuşdur.  40-dan  ço x  elmi  əsərin  müə llifıd ir.  30-cu  illərdə  mütərəqqi 

Azərbaycan  ziyalılarına  qarşı  repressiyalar  baş landığı  dövrdə,  İs mayıl  A xundovun  Belç ikada  təhsil  a lmış  böyük  qardaşı 

professor  Ağa  Axundov  həbs  edilmişdir.  O,qardaşının  həbs  olunduğu  gün,  özünün  də  repressiyaya  məru z  qalacağından 

ehtiyat edərək, Alman iya ilə bağlı sənədlərinin ço x hissəsini yandırmışdır. 

 

Ə s ə r i: ―Малярия и Culicidae в Азербайджане‖, Б ., 1940.  

 

Əd:Дулаева  З., Страницы истории национальной интеллигенции, "Azərbaycan Tarixi Muzeyi - 2003", B., 2003. 

 

AXUNDOV Mə mmədsadıq Axund Molla Ruhulla oğlu  (1887,  Həştərxan - ?,  Bakı)  - ict ima i  xad im, publisist, ma -

arifçi alim, tərcü məçi. Rusiya Sosial-demokrat Fəh lə Partiyası "Hü mmət" təşkilatının  fəal ü zvlərindən biri. Ruhani-müəllim 

ailəsində doğulmuşdur. Bakıda 2-c i dərəcə li rus-müsəlman məhəllə mə ktəbini (1902), sənət mə ktəbini (1903) b itirmişdir. 

Məhəmməd Əmin və Mə mmədəli  Rəsulzadələrin, Sey id Hüseyn Sadıqzadənin yaxın qohumu olan A xundov 1911 

il  martın 19-da panislamizmin təbliğində  ittiham olunaraq həbs edilmişdir.  Evində axtarış zamanı panislamizmin təbliği ilə 

bağlı  heç  b ir  fakt  aşkar  edilmədiy inə  görə  iki  aydan  sonra  azad  o lunmuşdur.  A xundov  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti 

illərində  mü xtə lif  ictima i  işlərdə ça lış mış, "Nov xanı" adlı  istehlak cə miyyətin in sədri olmuş, "Mərkə zi  müsəlman valideyn 

şurası"nın katibi seçilmişdir. 

Jurnalistlik  fəaliyyətinə "İrşad" qəzetinin  redaksiyasında başla mış, "Təka mü l", "Tərəqqi", " Yeni Füyuzat", "Tə zə  

xəbər"  və  b.  mətbuat  orqanlarında  işlə miş,  mü xtəlif  mövzu larda  məqalələ r  dərc   etdirmişdir.  "Ümu mi  mənfəətli  cib  

dəftərçəsi  və  müsəlmani-ru mi  təqvim"  (1910)  tərt ib  etmiş,  Azə rbaycan  dilin in  qra mmatikasına  dair  iki  hissədən  ibarət 

"Rəhbəri sərf‖  (Qafur  Rəşad Mirzə zadə  ilə birlikdə) adlı dərslik  (1910-17) ya zmış, "Ze mstvo nədir, ca maatdan ötrü nə  iş 

görmüşdür və Zemstvo nə cür gərək olsun?" (İ.P.Belokonski, 1909), "Əlibaba və qırx quldur" və s. əsərləri tərcü mə etmişdir 

(1910-16).Tanın mış  ruhani,  ictimai  xadim  və  yazıçı  olan  atasının  1912  ildə  qətlə  yetirilməsi  ilə  ə laqədar  mətbuatda  dərc 

olunmuş materiallardan ibarət "Şəhid mərhu m Fazil Əlhac Molla Ruhulla A xundun əhvalatına dair məcmuədir" kitabını nəşr 

etdirmişdir (1913). 

Əd.: Azərbaycan kitabı (biblioqrafiya), 3 cilddə, c.l, B., 1963. 

 

AXUNDOV  Mirzə  Əbdülxalıq  Hacı  Abdulla  oğlu  (1863,  Bakı  -  1950,  Tehran)  -  ictima i 

xadim, yazıçı, publisist, ilk azərbaycanlı tibb elmləri doktoru. Bakıda məd rəsədə və gimnaziyada təhsil 

almış,  Alman iyanın  Erlangen  şəhərində  tibb  universitetini  (1888)  bitirmişdir.  Gö z  bəbəyinin  klin iki 

tədqiqi  əsərinə  görə  tibb  doktoru  adın ı  a lmışdır.  Əsər  iki  sonra  Erlangendə  ayrıca  kitab  şəklində 

çapdan  çıxmışdır.  Vətənə  qayıtdıqdan  sonra  Axundov  Azərbaycanda  ictimai  həyatın  yeniləşməsi 

uğrunda mübarizəyə qoşulmuş, Bakıda gö z xəstəlikləri məntəqəsi açmağa təşəbbüs göstərmiş, bununla 

hazırda Ba kıdakı göz  xəstəxanasının əsasını qoymuşdur. O, hə min dövrdə 10 əsr görkə mli  Şərq əttarı 

Əbu Mənsur Müvəffəq bin  Əli əl-Hərəv inin  əsərini klassik ərəb  dilindən alman d ilinə tərcü mə edərək, 

onu geniş şərhlərlə  1892  ildə  Derpt (Estoniyanın Tartu şəhəri)  Universitetində tibb elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almaq  

üçün dissertasiya kimi müdafiə etmişdir.  

 

 

Əsər  bir  il  sonra  Derpt  Universitetinin  " Əsərlərin"də,  həm  də  A lmaniyanın  Halle  şəhərində  ayrıca  kitab  şəklində  çap 

olunmuş,  uzun  müddət  rus  və Avropa  farmako loqlarının  stolüstü  kitabına  çevrilmişdi.  A xundov  19  əsrin  sonu  -  20  əsrin  

əvvəllərində  Bakıda  müasir  üslübda  kitab xana,  xəstəxana,  mətbəə,  apteklər,  xey riyyə  cəmiyyətləri  yaratmış,  milli 

özünüdərkin yüksəlməsi uğrunda geniş maarifçilik işləri aparmışdır. 1901 ildə ailə-məişət mövzusunda "Əvvəli hənək, axırı 

---