[]

126 

 

tinə qoşulmuş və Qızıl Ay cəmiyyətinin türk nümayəndəsi kimi Petroqradda və Moskvada əsirlərin  mübadiləsinə dair qarışıq 

komissiyanın  işində  iştirak  etmiş  (1918  il,  yanvar-fevral),  1919  ilin  avqustunda  Türkiyəyə  qayıtmış,  milli  müqavimət 

qüvvələrinin tərəfində, həmin  ilin oktyabrında Milli Türk  Partiyasının yaradılmasında  iştirak etmişdir. 1921 ilin aprelində 

İstanbulu  tərk  etmiş,  Ankarada  milli  azadlıq  hərəkatına  qoşulmuş,  Ankarada  əvvəlcə  milli  təhsil  nazirliyinin  tərcümə 

şöbəsində, sonra xarici  işlər nazirliyində Şərq məsələləri üzrə müşavir işləmişdir. 1923 ildə İstanbuldan, 1934 ildə isə Qarsdan 

Türkiyə  Böyük  Millət  Məclisinə  üzv  seçilmişdir.  Akçura  1925  ilə  qədər  daxili  siyasi  mübarizələrdə  fəal  iştirak  etmiş, 

Cü mhuriyyət Xalq Partiyasına qoşulmuş, Ankara hökumətinin xarici siyasətinin hazırlan masında iştirak etmişdir. Müharibədən 

sonra iqtisadiyyatda dövlətçilik  (etatizm) prinsipini dəstəkləmişdir. Atatürk Akçuranın  fəaliyyətini yüksək q iy mətləndirmiş, 

onu mədəniyyət və siyasət məsələlə ri üzrə müşavir təyin et mişdir. 

Akçura 1925  ildən sonra tarixi araşdırmalarla  məşğul olmuş, Türk Ocaq larında fəaliyyət göstərmiş,  1931 ildə türk 

Tarixinin  Tədqiqi  Cə miyyətinin  yaradılmasında  iştirak  etmişdir.  Bu  cə miyyət sonra  Türk  Tarix  Qurumu  adlan mış,  Akçura  

1932 ildə Quru mun ilk sədri təyin olun muş və ömrünün sonuna qədər ona başçılıq etmişdir. 

 

Əsərləri: "Elmlər və tarix", Kazan, 1906; Üç siyasi sistem, Qahirə, 1907; İstanbul, 1911; Türk, german və slavyanların tarixi 

münasibətləri,  İstanbul,  1914;  Rusiyanın  müsəlman  türk-tatarlarının  hazırkı  durumu  və  arzuları,  Lozanna,  1916;  Şərq  məsələsinə  dair 

siyasi  tarix  qeydləri,  Istanbul,  1920; M üasir Avropada  siyasi  və  ictimai  fikirlər  və  fıkir  cərəyanları,  İstanbul.  1923;  Siyasət  və  iqtisad 

haqqında bir sıra  çıxışlar və məqalələr, İstanbul, 1924; Türkçülük, Türklük fikri, Türkçülük cərəyanı, Türk ocakları Türk kültür yayınları, 

İstanbul, 1978; Yeni türk devletlerinin öncülleri, Ankara, 1981 və s. 

 

Əd:Kurat  A.H.,Türkiyə  və  Rusiya,  Ankara,  1970;  Ahmet  Temiz,  Yusif  Akçura,  Ankara,  1987;  Ziya  Göyalp,Türkçülüyün 

əsasları, B., 1991. 

 

AKS ĠZ  ĠDARƏLƏRĠNĠN  YARADILMAS I  HAQQ INDA  QƏRAR  -  dövlətin  müstəqil  maliyyə-iqtisadi 

me xanizmin in  yaradılması  məqsədilə   Azə rbaycan  Xa lq  Cü mhuriyyəti  Höku mətin in  1918  il  oktyabrın   8-də  qəbul  etdiyi 

qərar.  Hə min  qərara   əsasən  Zaqafqaziya  Aksiz  İdarəsinin  A zərbaycandakı  müvafiq  quru mları  ləğv  edilmiş,  əvəzində  üç 

aksiz  idarəsi  yaradılmışdı:  biri  Gəncədə  yerləşmə klə,  Gəncə  quberniyası  və  Zaqatala   mahalı  ü zrə ,  ikisi  isə  Ba kıda  

yerləşmə klə  Ba kı  quberniyası  üzrə  ü mu mi  aksiz  və  neftdən  rüsumlar  toplayan  aksiz  idarə ləri.  Baş  Aksiz  İdarəsi  Maliyyə 

Nazirliyin in  nə zdində  id i.  Hö ku mətin  hə min  qəra rına  əsasən,  Azərbaycan  əra zisinə  a id  o lan  bütün  ümu mi  və  ö zəl  işlər 

Tiflisdə  yerləşən  Zaqafqaziya  A ksiz  İdarəsindən  alınaraq,  Cü mhuriyyətin  müvafiq  idarə lərinin   səlahiyyətinə  verild i. 

Ölkənin ö z aksiz  idarələrin in yaradılması barədə qərar və bu qərarın yerinə yetirilməsi Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyətinin  

dövlət quruculuğu sahəsində həyata keçirdiy i mühü m addımlardan biri idi. 

AQRAR  MƏSƏLƏ - Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyətinin torpaq mülkiyyəti formaları, torpaqdan istifadə qaydaları 

və  bu  sahədə  istehsal  münasibətlərin in  yenidən  qurulması  sahəsində  həllinə  ça lışdığı  islahatlar  proqra mı.Cü mhuriyyət 

dövründə torpaq məsələsi ən  kəskin iqtisadi, sosial və siyasi məsələlərdən biri idi. Onun həlli həm sosial-iqtisadi vəziyyətin 

yaxşılaşmasına, həm də ölkə əhalisin in əksəriyyətini təşkil edən  kəndlilərin  yeni hakimiyyətə etimadın ın artmasına səbəb 

olardı. 

Azərbaycan  Xalq   Cü mhuriyyətinin  e lan  olunması ə rəfəsində ölkədə kap italist münasibətləri genişlən mə kdə idi. 

Kənddə təbəqələşmə gedird i.  1917  ildə  Şimali A zərbaycan kəndində yoxsul təsərrüfatları  54,4, ortabablar  34, qolço maq lar 

6%  təşkil  ed irdi.  Dövlət  və  mülkədar  torpaq  sahibliy i    üstün    idi.      Bütün    kənd    təsərrüfatının    29,5%-i  mü lkədarla ra, 

68,7% -i  dövlətə  mə xsus  olduğu  halda,  yaln ız  1,8% -i  kəndlilərin  payına   düşürdü.  Torpaqsız  və   aztorpaqlı  kəndlilər 

mü lkədarlardan  icarəyə  torpaq  götürməyə  və  ya  mu zdur  kimi  işləməyə  məcbur  idilər.  İcarə  bütün  qəzalarda  torpaqdan 

istifadənin  əsas  forması  idi.  Mülkədar  təsərrüfatla rında  mu zdur  ə məyindən  geniş  istifadə  olunurdu.  Zaqafqa ziya  

ko missarlığının  1917 il dekabrın  16-da təsdiq etdiyi Əsasnaməyə və Zaqafqaziya seyminin  1918 il 7 mart tarixli qanunu ilə 

təsdiqlən miş  təlimata  uyğun  olaraq,  Azərbaycan  ərazisində  yaradılmış  və  fəa liyyət  göstərən  torpaq  komitələri  ö z  işlərini 

düzgün  qura  bilmədiklərindən  kənd  əhalisinin  etibarını  qazana  bilməmişdilər.  Digər  tərəfdən,  ö lkədə  yaran mış 

hakimiyyətsizlik  və  anarxiya   nəticəsində  həm  dövlət,  hə m  də   mülkədar  torpaqları  ayrı-ayrı  şə xslər  tərəfindən  zəbt 

olunmuşdu. Odur  ki, Azərbaycan Xalq   Cü mhuriyyəti Hö ku məti  xalqın  və dövlətin həyatı  maraq larına cavab verə b iləcək 

torpaq islahatı keçirmək qərarına gəldi.  Bu  məqsədlə Fətəli  xan  Xoyskinin başçılıq etdiyi birinci  Höku mət  1918  il  iyunun 

22-də verdiy i dekret lə Zaqafqa ziya  seyminin qəbul et miş o lduğu aqrar qanunun Azərbaycan ərazisində həyata keçirilməsini 

dayandırdı.  Qərarda  deyilird i:  1.  Zaqafqaziya  seymin in  qəbul  etdiy i  torpaq  islahatı  haqqında  qanunun  icrası  Müəssislər 

Məclisi  çağırılana  qədər  dayandırılsın;  2.  İndiyədək  hə m  xüsusi,  həm  də  dövlət  torpaqlarının  tutulması  halları  a radan 

qaldırılsın;  3.  Torpaq  pulu   ödənişləri  haqqında  Höku mətə  məru zə  təqdim  ed ilsin;  4.  Torpaq  ko mitələrinin   yenidən 

qurulması və ya ləğv edilməsi haqqında Höku mətə  mə ruzə  təqdim edilsin. A zərbaycan Cü mhuriyyətin in üçüncü Hökumət  

kabinəsinin  forma laşmasından sonra (1918, dekabr)  ilk çıxış ında Hö ku mət başçısı  F.x.Xoyski  millətin tərəqqisi üçün ona 

siyasi və iqtisadi sərbəstlik verilməsinin  zəruriliy ini vurğulad ı. Bu fa kt sübut edir ki, Cü mhuriyyət xadimləri ictima i-iqtisadi 

tərəqqinin aqrar  məsələn in uğurlu həllindən asılı o lduğunu düzgün qiymətləndirirdilər.  Bu  məsələ  Höku mətin bəyanatında 

da xüsusi yer tuturdu. Bəyanatda qeyd olunurdu ki,  kəndlilərin və fəhlələrin təmin o lunması qayğısı  Höku mətin ən başlıca 

vəzifəsi olma lıdır. Torpaq kəndliyə havayı verilmə lidir. 

Lakin aqrar islahatın keçirilməsi üçün müvafıq qanun qəbul edilməli id i.  Odur ki, qanun layihəsi hazırlamaq üçün 

iki  istiqa mətdə Parla ment ko missiyası çərçivəsində və  

 

 

 

 

---