[]

174 

 

Azərbaycan tarixi, 7 cilddə,  c.5, B., 2001; Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq  münasibətlər sistemində (1918-1920-ci illər), B., 1993; 

Nəsibzadə  N.,  Azərbaycanın  xarici  siyasəti  (1918-1920),  B.,  1996;  Qasımov  M .,  Abdullayev M .,  Beynəlxalq  münasib ətlər  tarixi,  B., 

1998;  Musayev  İ.,  Azərbaycanın  xarici  siyasəti  (XX  əsr),  3  hissədə,  h.l,  B.,  2003;    Азербайджанское  нациолально-  демократическое 

движение  1917-1920  rr.,  Б.,  1990;  Дипломатические  беседы  А.  А.  Топчибашева  в  Стамбуле  (записи  чрезвычайного  посланника  и 

полномочного министра Азербайджанской Республики). 1918-1919 rr..,  Б., 1994. 

 

AZƏRBAYCAN  XALQ  CÜMHURĠYYƏTĠNĠN  MÜS TƏQĠLLĠYĠNĠN  BÖYÜK  DÖVLƏTLƏR  TƏRƏ -

FĠNDƏN  TANINMAS I  MÜNASĠBƏTĠLƏ  GÜZƏġTLƏR  HAQQINDA QANUN  - Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyətinin  

beynəlxa lq a lə mdə de-fak to tanınması münasibətilə  həyata keçirilmiş hu manizm akt ı. Bu  barədə qanun 1920 il fevralın 9-da  

Azərbaycan  Parla ment i  tərəfindən  qəbul  edilmişdir.  Qanuna  əsasən,  1920  il  yanvarın  11-də  Azərbaycanın  müstəqilliyinin  

Antanta ölkələri tərəfmdən de-fakto tanmması  münasibətilə, cinayət törətmiş şəxslər və vergiödəyənlər barəsində müəyyən 

əsaslarla gü zəştlər elan edilmişdi. Üç h issədən (ümu mi, hərbi və 

v e r g i l ə r   üzrə  k ə s i r l ə r )   ibarət  o lan  qanun  Azərbaycanda 

yaşayan əcnəbilərə də şamil olunurdu. 

AZƏRBAYCAN  XALQ  CÜMHURĠYYƏTĠNĠN 

REALĠYALARI  -  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  yarandığı 

ilk vaxtlardan müstəqilliyin dövlət rəmzləri olan  Dövlət bayrağı, 

Dövlət himni, Dövlət gerbi, Dövlət möhürü ilə yanaşı, kağız pul 

(əsginas), qiy mətli  kağızlar, orden,  medal,  xatirə n işanları, poçt 

markaları  və  s.  realiyaların  hazırlan ması  sahəsində  də  ciddi 

addımlar  atdı.  Höku mət  1919  ilin  əvvəllərindən  dövlətin  ən 

mühü m atributlarından sayılan  kağız pullar buraxmağa başladı. 

1919 il ərzində 25, 50, 100, 250 manatlıq kağız pullar bura xıldı. 

1920 ilin əvvəllərində dövriyyəyə da xil olmuş ən iri no minalın - 

500 

manatlıq  

əsginasın 

üzərində 

A zərbaycan 

Xa lq 

Cü mhuriyyətinin   və  nominalın  adı  Azərbaycan,  rus  və  fransız 

dillərində verilmişdi. 1919-20 illərdə bura xılmış pul vahid lərinin ad ları A zərbaycan dilində  manatla ,  rus dilində isə rublla  

göstə-rilirdi.  Bundan  əsas  məqsəd uzun  illər  boyu  Rusiya  kağız  pullarma  öyreşmiş  əhalidə  yeni  milli  pula  tədricən  inam 

yaratmaq  idi.  Azə rbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  bu  sahədə  siyasətinin  mahiyyəti  milli  valyutanı  -  manatı  beynəlxalq  

miqyasda tanıtmaqla bağlı id i. 500  manatlıq əsginasın üzərində  Cü mhuriyyətin və no minalın adlarının  fransızca verilməsi 

də bununla əlaqədar olmuşdur. 

1919 il avqustun 20-də Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti  Höku mət inin  ica zəsi  ilə   Bakı bə lədiyyə idarəsi tərəfindən 

hər biri 500  manat olmaq la,  100  min  ədəd nəzərdə tutulan faizsiz və hərəsi 50 bilet olmaqla,  2  min seriyaya bölünmüş 550 

milyon manatlıq uduşlu istiqrazlar da buraxıld ı. 

Cü mhuriyyətin   hərbi  naziri,  tam  artilleriya  generalı  Səməd   bəy  Mehmandarovun  əmri  ilə  Cü mhuriyyətin   ilk 

ordeninin  -  "İstiqlal"  ordenin in  layihəsi  ilə  ə laqədar  müsabiqə  elan  ed ilmişdi.  Müs abiqənin  şərtlərinə  əsasən,  ordenin 

layihəsini    iki    variantda  -  hərb i  xid mətə  xid mətə  görə  hazırla maq  nə zərdə  tutulmuşdu.  Müsabiqəyə  100-ə  ya xın  layihə  

təqdim olun muşdu. Hə min  layihələ rdən bir neçəsi Fətəli  xan Xoyskinin a rxivindən tapılmışdır.  Görünür, onlar  müsabiqəyə 

təqdim o lunduqdan sonra seçilib sa xlan mışdılar.  

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti  müstəqil poçt marka ları da bura xmışdır.  Poçt və teleqraf nazirliy i Hö ku-

mət in tapşırığ ı  ilə  1919  ilin  iyununda ilk poçt  markala rın ın hazırlan masına  başla mışdı. Markala rın  layihə lərini hazırla maq  

poçt və teleqraf nazirliyin in xüsusi tapşırıq lar ü zrə məmuru , rəssam Zeynal Əlizadəyə həvalə olun muşdu. 1919 il oktyabrın  

20-də  milli  poçt  markala rı  bura xıldı.  Şərq  na xışları  və  mü xtə lif  rə mzlə rlə  (əlində  Azərbaycan  bayrağı  tutmuş  əsgər,  oraq 

tutmuş  kəndli,  Suraxanı  Atəşgahı,  İçərişəhərdən  görünüş,  Şirvanşahlar  Sarayı  ko mp leksi  və  s.)  bəzədilmiş  10,  20,  40,  60 

qəpiklik,  1,  2,  5,  10,  25,  hətta  50  manatlıq  markala r  bura xılmışdı.  Bütün  markala rın  ü zərində  Azə rbaycan  və  fransız 

dillərində "Azərbaycan  Cü mhuriyyəti" sözləri yazılmışdı. Ma rka ların ha zırlan masında və bura xılmasında poçt və te leqraf 

naziri  Ca mo bəy Hac ınskinin  mühü m ə məyi olmuşdur. Milli  markala rın dövriyyəyə buraxılması  ilə ə laqədar "Azərbaycan" 

qəzetinin 1919 il 11, 12 və 13 o ktyabr tarixli saylarında höku mət mə lu matları dərc olun muşdu. 

 

Əd.:  Azərbaycan  Demokratik  Respublikasının  rəmzləri. 

B.,  1992;  Qasımova  S.,  Əhmədov  R.,  1918-1923-cü  illərdə 

Azərbaycan pul dövriyy əsində işlədilmiş kağız pullar və qiymətli 

kağızlar, "Azərbaycan 

 

 

 

 

 

---

175 

 

Tarixi  M uzeyi  -  80" toplusu,  B.,  2001;  yenə  onların,  Azərbaycan  Cümhuriyy ətinin  dövlət  realiyaları  haqqında,  yenə  orada,  B.,  2003; 

Касимова С., Ахмедов Р., Первые почтовые марки Азербайджана, yenə orada, E., 2002.

 

 

AZƏRBAYCAN  XALQ  CÜMHURĠYYƏTĠNĠN  TANINMAS I  -  1918  il  mayın  28-də  Azərbaycan  Milli 

Şurasının  qəbul  etdiyi  istiqlal  bəyannaməsi  ilə  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  yaradılması  elan  ed ilmiş,  Höku mət 

başçısı Fətəli xan Xoyski bu barədə radioteleqrafla xarici dövlət başçılarına məlu mat vermişdi. İyun ayının 4-də Türkiyə ilə 

dövlətlərarası  müqavilə  imzalan mışdı.  Cü mhuriyyət daxili və  xarici siyasət sahəsində qızğın fəaliyyətə başlamışdı.  1918 il 

oktyabrın 30-da bağlanmış Mudros barışığına görə A zərbaycanı tərk edən Osman lı qoşunları əvəzinə, noyabrın 17-də ingilis 

qoşunları  Bakıya daxil olmuş-du. İngilis hərbi  ko mandanlığ ı dekabrm  28-də bundan iki gün əvvəl yaradılmış A zərbaycan 

Xalq  Cü mhuriyyətinin  yeni  Höku mətin i  tanıdığ ını  bəyan  etmişdi.  Təbriz,  Xoy,  Ən zəli,  Batum,  Kiyev,  Aşqabad  və  b. 

şəhərlərdə, Krımda A zərbaycan Xalq  Cü mhuriyyətinin diplo matik nümayəndəlikləri açılmışdı.  Bakıda isə  Gürcüstan, İran, 

Belçika, ABŞ, İngiltərə və b. dövlətlərin rəsmi nümayəndəlikləri fəaliyyət göstərirdi. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parla-

mentin in  1918  il  7  dekabr  tarixli  qərarı  ilə   Parisə  Pa rla mentin  sədri  Əlimə rdan  bəy  Topçubaşovun  başçılığı  ilə   ta m 

səlahiyyətli  və  geniş  hüquqlara  ma lik  o lan  nümayəndə  heyəti  göndərilmişdi.  Bütün  bunlar  və  digər  müvafiq  fakt lar 

Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  xaric i  ölkələ r  tərəfindən  de-fakto  tanındığını  sübut  edirdi.  Pa ris  Sülh  Konfransı  Ali 

Şurasının A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətini tanın ması haqqında 1920 il 11 yanvar tarixli qərarı isə, əslində, Cü mhuriyyətin 

de-fakto  deyil,  de-yure,  yəni  hüquqi  cəhətdən  tanınması  de mə k  idi.  Paris  Sülh  Konfransı  Ali  Şurasının  hə min  qəra rdan 

sonra həyata keçirdiyi tədbirlər də bunu təsdiq edir. Be lə ki, 1920 il yanvarın 19-da A zərbaycan nümayəndələri Ali Şuranın  

iclasına  dəvət  olunmuş,  burada  hərb i-siyasi  xarakterli  məsələlər  mü zakirə  edilmişdi.  A zərbaycan  Cü mhuriyyətinin  

beynəlxa lq  alə mdə   de-yure  tanınması  onu  Sovet  Rusiyasının  işğalından  xilas  edə  bilməsə  də,  işğalçı  dövlət  üçün  hüquqi 

məsuliyyət müəyyən edir. 

 

Əd.:    Nəsibzadə  N.,  Azərbaycan  Demokratik  Respublikası,  B.,  1990;  Həsənov  C,  Azərbaycan  beynəlxalq  münasibətlər 

sistemində. 1918-1920-ci illər., B., 1993; M usayev İ., Azərbaycanın xarici siyasəti (XX əsr), 3 hissədə, h. 1, B., 2003. 

 

AZƏRBAYCAN XƏZĠNƏ PALATAS I  - A zərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti Höku mətinin  maliyyə sisteminə daxil 

olan  mühüm  dövlət  quru mu.  Cü mhuriyyət  Höku mətin in  1918  il  21  oktyabr  tarixli  qərarı  ilə  Bakı  Xəzinə  Palatası 

Azərbaycan  Xəzinə  Pa latasına  çevrilərə k,  onun  fəaliyyət  dairəsi  həmin  il  oktyabrın  11-də  ləğv  edilmiş,  Gəncə  Xə zinə  

Palatası da daxil olmaq la bütün Cü mhuriyyət ərazisinə şamil ed ilmişdi. 

Azərbaycan  Xəzinə  Pa latasının  fəaliyyəti  dövründə  dövlət  vergilərin i  topla maq  üçün  Bakı  ş əhəri  və  

Balaxanı,Sabunçu polis meysterliyi nəzdində vergi pristavları vəzifələri yaradılmışdı. Xəzinə vergiləri üzrə hərraca çıxarılan  

daşınar  və  daşınmaz  əmlakın  siyahıya  alın ması  və  satışı  qaydaları  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  Parlamentin in  1919  il 

sentyabrın  27-də  qəbul  etdiyi  qanunla  tənzimlənirdi.  Bu  qanunla  quberniyalarda  daşınar  və  daşınmaz  əmlakın  hərracda 

satılması vəzifələri Azərbaycan Xəzinə Palatasına həvalə olunurdu. Şəhərlərdə və qəzalarda isə dəyəri 25 min manatdan çox 

olmayan daşınar və daşınmaz əmlakın hərracda satılması vəzifəsi polis idarələrinin hərrac  müfəttişlərinə, əmlakın siyahıya 

alın ması və satışının təşkili  isə vergi polisinə həvalə olunurdu.  Bunun nəticəsində ölkədə  xəzinə verg ilərin in yığ ılması  işi 

canlanmış və dövlətin maliyyə ehtiyatları artmağa başlamışdı. 

 

Əd: Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика (1918-1920). Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998; 

 

AZƏRBAYCAN   ĠNQĠLAB   KOMĠTƏS Ġ   -   bax  Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab Komitəsi. 

AZƏRBAYCAN  -  ĠRAN  BĠRGƏ  KOMĠSS ĠYAS I  iki dövlət arasında əməkdaşlıq  haqqında  müqavilənin  əsas-

larını  hazırlamaq   üçün  Parisdə  yaradılmış  işçi  qrup  (1919,  o ktyabr).  Ko missiyanın  tərkibinə  A zərbaycan  nümayən-

dələrindən  Mir  Yaqub  Mehdiyev  və  Ceyhun  Hacıbəyli,  İran  tərəfindən  Zəkov  Mülk  və  Mustan  Sarüs-Səltənə  da xil  id i. 

Oktyabrın  29-da  ko missiyanın  ilk  iclası  keçirilmişdi.  Oktyabrın  30-31-i  və  noyabrın  1-də  mü zakirələr  davam  etdirilmiş, 

Paris sülh konfransında Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı Əlimərdan bəy Topçubaşovun Azərbaycan Cümhuriyyəti 

Nazirlə r  Şurasının  sədrinə göndərdiyi  mə lu mata görə, sonuncu iclasda İran nü mayəndələri A zərbaycan nümayəndəliyinin  

təqdim  etdiy i  saziş  layihəsini  qəbul  et mişdi.  Sa ziş  4  maddədən  ibarət  id i:  1)  Qafqaz  Azə rbaycanı  Azərbaycan 

nümayəndəliyin in Sülh konfransına təqdim etdiy i tələbnamə və xəritələrdə göstərilmiş sərhədlərdə, Rusiyada dövlət idarəsi 

və  quraluşunun  hansı  şəkildə  və  formada  quralmasından  asılı  olmayaraq,  qəti  və  birdəfə lik  ondan  (Rusiyadan)  ayrılır;  2) 

Qafqa z A zərbaycanının göstərilən hüdudlarında 1918 ilin 28 may ından mövcud olan Azə rbaycan Cü mhuriyyəti, Ba kı şəhəri 

paytaxt  olmaq la,  A zərbaycan  Höku mət i  tərə findən  ü mu mi  seçki  hüququ  əsasında  çağırılan  Azərbaycan  Müəssislər 

Məclisinin  müəyyən etdiyi qanunlarla fəa liyyət göstərən seçilmiş pre zident və parla mentli  müstəqil, demo kratik respublika  

kimi tanınır; 3) Azərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti qonşu İran dövlətilə əsasları və  formaları, eyni zamanda, həyata keçirilmə 

üsulları  İran  və  Azərbaycan  Hökumətlərinin  hər  iki  dövlətin  parlamentlərin in  bəyəndiyi  qarşılıqlı  razılığ ına  əsasən 

hazırlanan  və  müəyyən  edilən  siyasi-iqtisadi  əlaqələr  qurar.  Bununla  b irgə  xarici  işlər  sahəsində  İran  və  A zərbaycan 

Höku mətlərin in fəaliyyətinin birləşdirilməsi arzu olunur; 4) A zərbaycan Cü mhuriyyətinin 1-ci və 2-ci bəndlər üzrə yu xarıda 

göstərilən  məqsədlərə  çatmaq,  A zərbaycan  Cümhuriyyətinin  müstəqilliy inin  tanınması,  onun  bütövlüyü və  müstəqilliyinə, 

siyasi, iqtisadi,  mədəni və hərbi qüvvələrinin in kişafına hər cür təhdiddən təhlükəsizliyinə nail olmaq üçün İrana göstərilən  

şəkildə İngiltərən in həqiqi kö məyinə ehtiyacı vardır. 

 

 

 

---