461
"Hümmət" vərəqələrində ço x va xt ö zünü partiya adlandırırd ı. Bolşeviklə rin proqra mındakı millət lərin öz mü-
qəddəratını təyinetmə prinsipinin cəlbedic iliy i və ü mu miyyətlə, sosial-de mokratiyanın mövcud hakimiyyətə mü xalifliyi
öz xalqın ı milli əsarətdən qurtarmaq ümid i ilə yaşayan ziyalıları onun sıralarına cəlb edirdi. M.Ə.Rəsulzadənin dediyi
kimi, "bu cavan nəsil mü xa lif sosializmdə
çarizmə qarşı ən sadiq olmasa da, ən əlverişli müttəfiq ini görürdü".
RSDFP Bakı Ko mitəsinin "Hü mmət‖in iclaslarında təmsilçisi P.A.Caparidze, "Hü mmət‖in isə RSDFP-də
təmsilçisi S.M .Əfəndiyev id i. "Hü mmət‖in RSDFP Bakı Ko mitəsi və " Bala xanı və Bibiheybət fəhlə lərinin ittifaqı"
təşkilatı ilə birlikdə təşkil etdiyi ilk siyasi aksiya lardan biri 1904 ilin dekabr t ətili olmuşdu. Bu tətil, Rusiyada ilk dəfə
olaraq, fəh lələ rlə mədən-zavod sahibləri a rasında kolle ktiv müqavilənin ("Mazut konstitusiyası"nın) imza lan ması ilə
nəticələndi.
1905 ilin fevral və avqust aylarında erməni-daşnakların a zərbaycanlıla ra qarşı törətdikləri soyqırımla rı za manı
"Hümmət" əhalinin sakitləşdirilməsində və qırğ ınların qarşısının alın masında böyük rol oynadı. 1905 ilin fevralınadək
çıxan "Hü mmət" qəzeti 6-cı nö mrəsindən sonra "zərərli istiqamətinə görə" bağlandı. M.Ə.Rəsulzadənin sözlərinə görə, bu
qəzet partiya orqanı o lan ilk türk qəzet i idi.
1905 ildə İran inqilabının başlanması ilə əlaqədar "Hü mmət"in fəa liyyəti xüsusilə genişləndi. Cənubi Azə r-
baycanın azad edilməsinə olan ü midlərini İran inqilabın ın qələbəsinə bağlayan "hümmət‖çilərin, demək o lar, hamısı bu
inqilabda iştirak etdilər.
"Hümmət‖in fəaliyyətində Azərbaycan dilində qəzetlərin nəşri əhəmiyyətli yer tuturdu. 1906-07 illərdə təşkilat
"Dəvət-Qoç", "Təkamül" və "Yo ldaş" qəzetlərini bura xırdı. On ların böyük hiss əsi milli maariflən mənin ənənəvi prob-
le mlərinə, zəh mətkeşlərin ağır şərait inə və ayrı-ayrı hallarda cahil ruhanilə rin tənqidinə həsr olun muşdu.
1907 ilin iyununda üzvlərin in əksəriyyətinin həbs edilməsi nəticəsində təşkilat xeyli zəifləd i. "Hü mmət‖in Bakı
şöbəsinin həmin dövrdəki fəaliyyəti barədə son məlu matlar 1910 ilə aiddir, bundan sonra isə təşkilat 1917 ilə kimi,
demə k ola r, fəaliyyət göstərmə mişdir.
1907 il repressiyalarından sonra "Hümmət"in Bakıdakı fəaliyyəti məhdudlaşsa da, şəhərdən kənarda apardığı iş
davam et məkdə idi. Təşkilatın şöbələri Gəncədə (Ye lizavetpol), Şuşada, Na xçıvanda, Cu lfada fəa liyyət göstərirdi. La kin
onların arasında həm üzv lərinin sayına, həm də siyasi fəallığına görə ən əhəmiyyətlisi "Hü mmət"in 1905 ildə yaran mış
Tiflis şöbəsi idi (bax "Müsəlman sosial-demokrat (menşevik) Hümmət partiyası").
"Hümmət‖in Tiflis təşkilatı yerli sosial-demokratlarla İran inqilabçılarını Bakı təşkilatına nisbətən daha çox bir-
ləşdirirdi. Tiflisdə "İctimaiyyun-a miyyun" və ya "Mücahid" partiyasının şöbələri də fəa liyyət göstərirdi. 1906 ildə Ba kıda
və Tiflisdə İran inqilabç ıla rına yard ım ko mitələ ri yaradılmışdı. Ba kı ko mitəsinə M.Ə.Əzizbəyov, Tiflis ko mitəsinə isə
Nəriman Nərimanov rəhbərlik ed irdi. İran inqilabç ıla rına yardım göstərilməsi 1909 il Təbriz üsyanı za man ı daha da
gücləndi. Təbriz üsyançılarına kö məyə gedən və əksəriyyəti azərbaycanlılardan ibarət o lan Cənubi Qafqaz könüllülərin in
sayı 800 nəfərə çatırdı. Onlardan 50 nəfəri Təbrizin müdafiəsi zamanı həlak olmuşdu. 1911 ilin dekabrında inqilab
yatırıldıqdan sonra Təbrizdə və Rəştdə hərbi-səhra məhkəmələri təşkil edilmişdi. 200-dək könüllü yayına bilsə də, ço xları
həbs olunmuşdu. O za man İranda olan M.Ə.Rəsulzadə və Seyid Həsən Tağızadə
462
təqiblərdən yaxa qurtarmaq üçün Türkiyəyə getməyə məcbur olmuşdular.
İranda, eləcə də Rusiyada "hümmət‖çilərin təqib edilməsi, həbs və sürgün olunması Tiflis "Hü mmət‖inə və onun
Azərbaycanın mü xtə lif bölgə və şəhərlərindəki şöbələrinə ağır zərbə vurdu. Tiflis təşkilatın ın Ba kı "Hü mmət‖indən daha
uzun müddət mövcud olmasına baxmayaraq, 1911 ildən sonra onun fəaliyyəti barədə də məlu mat, demək olar ki, yo xdur.
Bu təşkilat yalnız 1917 ilin martından bərpa olundu.
1917 ilin martında, Rusiyada Fevral inqilab ından bir neçə gün sonra, "Hümmət‖in bir ço x keçmiş üzvü təcili o la-
raq konfrans keçirib, təşkilatn RSDF(b )P-n in Bakı Ko mitəsi ilə b irləşməsi məsələsini mü zakirə etdilər. Lakin təşkilatın öz
ənənələri olduğu və müsəlman kütlələrin in psixo logiyası nəzərə alınaraq, səs çoxluğu ilə, partiyanın RSDF(b)P ilə
birləşmə məsi və "Hü mmət" adının saxlanılması qərara a lındı. Təşkilatın müvəqqəti ko mitəsi yaradıldı. 1917 il iyunun 16-
da, N.Nərimanov başda olmaq la, "Hü mmət"in daimi şəhər ko mitəsi seçildi. Ko mitəyə 14 ü zv, o cü mlədən Sultan məc id
Əfəndiyev, Həmid Su ltanov, Əsədulla Axundov, Məşədi Əzizbəyov, Ağababa Yusifzadə, Bünyad Sərdarov, Möhsün
İsrafilbəyov (Qədirli), Tağı Şahbazi daxil idi. Bolşeviklərin proqramın ı təşkilatın əsas proqramı kimi qəbul etmək qərara
alındı. İyulun 3-dən N.Nərimanovun redaktorluğu ilə "Hü mmət" adlı qəzet çap olun mağa başladı. Bakının Binəqədi,
Suraxanı, Sabunçu rayonlarında, Gəncə, Lənkəran, Şamaxı və Naxçıvanda təşkilatın şöbələri yaradılmışdı. İyulun
sonlarında isə Azərbaycan xalq ının milli oyanışı və təşkilatlan masından ehtiyat edən Bakı bolşeviklərin in təzy iqi
nəticəsində "Hümmət" təşkilatında parçalan ma baş verdi. Sol qanadı təşkil edən "hümmət"çilər bolşeviklərlə sıx əlaqədə
işləyird ilər, sağ qanad isə menşevikyönlü "hümmət"çilərdən ibarət idi. Onlar sosial-demokrat menşevik Tiflis "Hü mmət"i
ilə və onun liderləri olan İbrahim Əb ilov, Sə məd ağa Ağamalıoğlu, Əh məd Pep inov və b. ilə ə məkdaşlıq edirdilər. Tiflis
hümmətçiləri 1918 ilin ikinci yarısında Bakıya köçdükdən sonra Azərbaycan Parlamentinin sosialist fraksiyasını təşkil
etmişdilər.
1918
ilin aprel ayında Bakıda "Hü mmət‖in hər iki qanadının gərgin polemika şəraitində konfransı keçirild i. Əsas
mübahisə mövzusu Hökumətə və Parlamentə münasibət idi. Mübahisələrə baxmayaraq, konfrans "Hü mmət" təşkilatın ın
11 nəfərdən ibarət vahid Mərkə zi Ko mitəsini seçdi (onla rın 7-si - M irzə Davud Hüseynov, Əliheydər Qarayev və b.
"Hümmət"in sol qanadını təmsil edird ilər). Lakin 1919 ilin yayında bolşeviklərin Bakı ko mitəsinin "Hümmət‖i Rusiya
Kommun ist (bolşeviklər) Partiyasına (RK(b)P) b irləşdirmək niyyəti məlu m olduqdan sonra menşevik "hümmət‖çilər
təşkilatdan çıxdılar. Bo lşevik "hümmət"çilə r R.A xundovun rəhbərlik etdiy i azə rbaycanlı sol eserlə rlə birləş məyə də meyl
göstərirdilər. Lakin bu cəhdlər uğursuzluqla nəticələndi. Bolşevik "hümmət‖çilər RK(b)P-nin Qafqaz Diyar Ko mitəsinin
və RK(b)P Ba kı Ko mitəsinin təşəbbüsü ilə Azə rbaycan Kommunist Partiyasının yaradılması məsələsini dəstəklədilər.
1919 ilin yayından etibarən bu istiqamətdə fəal iş aparıldı. 1920 il fevralın 8-də bolşevik "Hü mmət‖in, "Ədalət"
partiyasının və RK(b)P Bakı Ko mitəsinin birgə iclasında A zərbaycan ko mmun ist təşkilatlarının təsis qurultayının
keçirilməsi haqqında qərar qəbul olundu. Azərbaycan kommunist təşkilatlarının (RK(b)P Bakı Ko mitəsi, "Hü mmət‖,
"Ədalət") fevralın 11-12-də keçirilən 1-ci qurultayında bu təşkilatlar birləşərək, M.D.Hüseynovun sədrliyi ilə Azərbaycan
Ko mmunist (bolşeviklər) Partiyasının (AK(b)P) yarad ılması haqqında qərar qəbul etdilər. Bu vaxtdan etibarən bolşevik
"Hümmət"in müstəqil fəaliyyətinə son qoyuldu. Parlamentdə yalnız S.Ağamalıoğlunun rəhbərlik etdiyi menşevik
"Hümmət" fraksiyası fəaliyyət göstərirdi.
AK(b)P 1920 il apre lin əvvəlindən etibarən RK(b)P Qa fqaz Diyar Ko mitəsi ilə b irgə Ba kının 11-c i Qırmızı ordu
tərəfindən işğalı və ko mmunist çevrilişi p lanını hazırla mağa başladıla r. Apre lin 27-də, Bakın ın işğalçı sovet qoşunları
tərəfindən mühasirəyə alındığı şəraitdə, Hə mid Sultanov AK(b)P M K, RK(b )P Qafqa z Diyar Ko mitəsinin Ba kı bürosu və
Mərkə zi Fəhlə Konfransı adından Azərbaycan Parla mentinə hakimiyyətin N.Nərimanovun rəhbərliyi ilə sovet fəhlə-
kəndli höku mətinə təhvil verilməsi haqqında ultimatu m təqdim etdi. Parla ment bura xılandan dərhal sonra, aprelin 28-də,
N.Nərimanovun sədrliyi ilə, M .D.Hüseynov, D.Bünyadzadə, A.Əlimov, Ə.Qa rayev, H.Sultanov və Q.Musabəyovun daxil
olduğu Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab Ko mitəsi (AMİK) yaradıldı. AMİK-in tərkibinin "hümmət"çi bolşeviklərdən
ibarət olması təsadüfi deyildi. Yerli a zərbaycanlı ko mmunist-bolşeviklə rdən təşkil o lunan bu hakimiyyət quru mu Sovet
Rusiyasının birbaşa hərbi müdaxiləsini pərdələmək və xalqda yeni hakimiyyətə rəğbət oyatmaq məqsədilə yaradılmışdı.
Əd
.: Azərbaycan tarixi, 3 cilddə, c.2, 3, B., 1964; 1973; Azərbaycan tarixi, 7 cildd ə, c.5, B., 2001; Azərbaycan Kommunist
Partiyası tarixinin oçerkləri, B., 1964; Rəsulzadə M.Ə., Əsərləri, c.l, B., 1992; Багирова И.С., Политические партии и организации
Азербайджана в начале XX века , Б., 1997; Очерки истории Коммунистической партии Азербайджана, т. 1, Баку, 1985; Отчет
сенатора Кузминского, проделанный в Баку и Бакинской губернии в 19058 г., Баку, 1906.
"HÜMMƏT" - Azərbaycan dilində ilk qeyri-leqal qəzet, sosial-demokrat "Hü mmət" təşkilatının orqanı. 1904
ilin sonlarından 1905 ilin fevralına qədər Bakıda nəşr olunmuşdur. Cəmi 6 nö mrəsi çıxmışdır. "Hü mmət"in səhifələrində
inqilab i ideyalar yayılırdı. Qəzet 1905 il fevralın ortalarında "zərərli istiqamətinə görə" polis tərəfindən bağlandı, bəzi
əməkdaşları isə həbs edildi. 1906 ilin dekabrında "hümmət‖çilər "İrşad" mətbəəsində Mehdi bəy Hacınskinin adına 1907
ilin martına qədər çıxmış "Təkamü l" qəzetinin buraxılmasına icazə ala bildilər. Elə həmin ilin avqustundan
sentyabrınadək "hümmət‖çilər " Yoldaş" qəzetini nəşr etdirdilər. Bu qəzetlər, əslində, "Hümmət‖in varisi və ideya
davamçıları idi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Su ltanməcid Əfəndiyev, Məmməd Həsən Hacınski, Məşədi Əzizbəyov və
başqaları qəzetin səhifələrində müntəzəm olaraq çıxış edirdilər. M.Ə.Rəsulzadə və M.Hacınski ö z məqalələrində milli
vəhdətə, xalq ın ö z müqəddəratını təyin et mə k hüququ uğrunda mübarizəyə, müsəlman xalq larının b irliy inə çağırışa
üstünlük verird ilər.
Qəzet 1917 il iyulun 3-də "Hü mmət" təşkilatının orqanı kimi yenidən nəşrə başladı. Ancaq bu za man M.Ə.Rəsul-
zadənin başçılıq etdiyi bir qrup ziyalı artıq "Hü mmət" təşki lat ından uzaqlaşmışdılar.