[]
Yüklə 6,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
16
Hə min dövrdə Azə rbaycan Respublikasın ın mübahisəsiz ərazisində (97,3 min kv. km) yaşayan əhalinin ü mu mi sayı 2861862 nəfərə bərabər idi, yəni hər k v. k m-ə 29,4 nəfə r düşürdü. Müsəlmanlar (əsasən, Azərbaycan türkləri) əhalinin 68,2%, ermənilər 21,4%, gürcülər 0,6%, ruslar 7,5%, digər xa lqların nümayəndələri isə 2,3%-ni təşkil edirdi. Yu xarıda verilən rəqəmlərə əsasən, 1916 ildə Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin bütün ərazisində (113,9 min kv. km) əhalinin ü mu mi sayı 3,3 milyondan çox idi. Azərbaycan xalqı 1916 ildən sonrakı dövr ərzində də ermənilərin həyata keçirdiy i kütləv i soyqırımları və etnik tə mizlə mə lər nəticəsində ağır demoqrafik sarsıntılar keçirmiş, sayca azalmışdı. Hesablamalar göstərir ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin əhalisi 1920 ilin aprel işğalı ərəfəsində azalaraq təqribən 2,6 milyon nəfərə en mişdi. Digər tərə fdən, rəsmi mə lu mat lara görə 1920 ildə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının (86,6 min kv. km) əhalisi 1952000 nəfər id i. Bu fa kt əsas götürülərsə, həmin dövrdə keçmiş Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin mübahisəsiz ərazisində təxminən 2189250 nəfə r əhali yaşayırdı. Bu rəqə m 1916 ilin əvvəlinə olan vəziyyətlə müqayisə edildikdə aydın o lur ki, Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin süqutu ərəfəsində onun mübahisəsiz ərazisində yaşayan əhali 700 min nəfərədək azalmışdı. Birinci dünya müharibəsi (1914-18) dövründə Azərbaycan xa lqına qarşı törədilmiş soyqırımla rının ac ı nəticə ləri belə id i.
dövlətçiliy i. Dünya tarixində yeni - respublika tipli demokratik dövlət idarəçiliyi formasının geniş yayılmağa başladığı dövrdə yaranmış Azərbaycan Cü mhuriyyəti xalq ımızın tarixin ən qədim qatlarından başlanan dövlətçilik ənənələrin in qanunauyğun davamı id i. Azərbaycan xalq ı dünyanın ən qədim və ən zəngin dövlətçilik mədəniyyətinə ma lik xalq larındandır. Azə rbaycanın təqribən 5 min illik dövlətçilik tarixi vard ır. Mə lu m o lduğu kimi, Azərbaycan ərazisində ilk dövlət quru mla rı hələ era mızdan əvvəl 4-cü min illiyin sonu - 3-cü min illiyin əvvəllərində yaran mağa başlamışdı. Zaman keçd ikcə Azərbaycanın dövlətçilik mədəniyyəti daha da yüksəlmiş, ölkə ərazisində daha təkmil və daha geniş əraziləri əhatə edən yeni dövlətlər yaran mışdı. Eramızdan əvvəl 1—ci minillikdən başlayaraq eramızm 1-ci min illiyinin əvvəllə rinədək Azərbaycan torpaqlarında Manna, İskit (Skit, Skif) şahlığ ı, Atropatena və Albaniya kimi qüdrətli dövlətlə r mövcud olmuşdur. Bu dövlətlər A zərbaycanda dövlət idarəçiliyi mədəniyyətinin daha da yüks əlməsində mühüm rol oynamışlar. Eramızın 3 əsrində Azərbaycam Sasani-İran imperatorluğu, 7 əsrdə isə Ərəb xilafəti işğal etdi. Lakin təqribən 600 il davam etmiş İran və ərəb hökmranlığı da Azərbaycanın qədim dövlətçilik ənənələrini məhv edə bilmədi. 7 əsrdə islam din inin qəbul olunması ilə Azə rbaycanın tarixi müqəddəratında əsaslı dönüş yarandı. İslam dini vahid xalqın ın və dilin təşəkkülünə güclü təkan verdi, A zərbaycan dövlətçiliyin in gələcək inkişafı üçün daha etibarlı zəmin yaratdı.
17
Xilafət dağıld ıqdan sonra - 9 əsrin ortala rından Azə rbaycanın qədim dövlətçilik ənənələri yenidən d irçəldi: Azərbaycan torpaqlarında Sacilər, Şirvanşahlar, Salarilər, Rəvvadilər, Şəddadilər və Şəki hakimliyi kimi yerli dövlətlər yarandı. Siyasi, iqtisadi və mədəni həyatın bütün sahələrində güclü oyanış baş verməkdə idi. A zərbaycan tarixin in İntibah dövrü başlanırdı. 9 əsrin 70-c i illərindən başlayaraq, yarım əsrdən çox davam edən tarixi dövrdə bütün Azərbaycan torpaqlarının vahid Azərbaycan türk dövlətinin - Sacilər dövlətin in tərkib ində olması ölkə miqyasında iqtisadi və mədəni əlaqə lərin daha da dərinləş məsinə, etnik fərqlə rin aradan qalxması və Azərbaycan xalq ının forma laşması p rosesinin daha da sürətlənməsinə müsbət təsir göstərdi. Sacilə r dövləti özünün ən qüdrətli çağlarında Dərbənddən Zəncana, Xə zər sahillərindən Ani və Dəb il şəhərlərinə qədər geniş əra zilə ri əhatə edirdi. Sacilərin yeritdiy i uğurlu xarici siyasət Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün, dövlətçiliyin in qorunub saxlan masında, ölkə ərazisində etniksiyasi birliyin daha da möhkə mlən məsində mühüm rol oynadı. 11 əsrin ortala rında Ya xın və Orta Şərq tarixində mühü m dönüş dövrü başlandı. Orta Asiyadan Aralıq dənizi sahillərinə və Dərbənd keçid indən İran kö rfəzinə qədər geniş əraziləri əhatə edən Böyük Səlcuq imperatorluğu yarandı. Azərbaycan növbəti oğuz-türk dövlətinin — Böyük Səlcuq impe ratorluğunun tərkibinə da xil o ldu. Səlcuq dövrü Azərbaycanın tarixi müqəddəratında həlledic i rol oynadı. Sultan Alp Arslanın Malazg ird vuruş masında (1071, 26 avqust) Bizans
imperatorluğunun hərbi qüvvələrini darmadağın etməsilə Azərbaycanı ələ keç irməyə ça lışan xristian bloku iflasa uğradı. Bizans imperatorluğunun Cənubi Qafqa zı bütünlüklə xristianlığın təsir dairəsinə salmaq p lanı baş tutmadı. Xristian amili, ü mu miyyətlə, Cənubi Qafqazda tənəzzülə uğrad ı. Sə lcuq a xınla rı nəticəsində oğuz-türk tayfaları, qəti olaraq, Mərkə zi Asiya ilə yanaşı, bütün Cənubi Qafqazda və Ön Asiyada da başlıca etnik-siyasi amilə çevrildilə r. Türk-isla m a mili bütün Ya xın və Orta Şərq in, o cümlədən Qafqazın bundan sonrakı tarixində uzun müddət müəyyənedici rol oynadı. Azərbaycan türk dili bütün Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycan ərazisində başlıca ünsiyyət vasitəsinə çevrildi. Bu a mil Azərbaycan dövlətçiliy inin təsir da irəsini daha da genişləndirdi. Böyük Səlcuq imperatorluğunun süqutundan sonra qüvvətlənən Şirvanşahlar və Eldənizlər (Atabəylər) dövlətləri Azərbaycan xalqın ın dövlətçilik ənənələrin in daha da yüksəlməsində mühüm ro l oynadılar. Yaxın və Orta Şərqin ən qüdrətli dövlətinə çevrilən Eldənizlər dövləti Azərbaycan xalq ının etnik-siyasi tarixində xüsusilə böyük rol oynadı. Eldənizlə rin hakimiyyəti dövründə Azərbaycan türklərinin hərb i-siyasi təsir dairəsi, Azərbaycan türk dili və mədəniyyətinin yayıldığı əra zi daha da genişləndi. Beləliklə, Ərəb xilafətinin tənəzzü lündən sonra Qafqazda, habelə bütün Yaxın və Orta Şərqdə türk-islam imperatorluqların ın rolu artdı. Sacilər, Şirvanşahlar,
Yüklə 6,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|