[]

29 

 

5.

 

Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  öz  ərazisi  daxilində  yaşayan 

bütün millətlərin sərbəst inkişafı üçün geniş imkanlar yaradır. 

6.

 

Müəssislər  Məclisi  toplanıncaya  qədər  Azərbaycanın  başında 

xalqın  seçdiyi  Milli  Şura  və  Milli  Şııra  qarşısında  məsuliyyət  daşıyan 

Müvəqqəti hökumət durur. 

Azərbaycanın  istiqlal  mübarizəsi  tarixin in  bu  dəyərli  və  parlaq 

sənədinə  bütün  Azərbaycan  tarixşünaslığında  ən  obyektiv  tarixi  qiy mət i 

ilk  dəfə  o laraq  Pre zident  Heydər  Əliyev  vermişdir:  "Azərbaycan  Milli 

Şurasının  qəbul  etdiyi  tarixi  bəyannamə  yeni  yaranmış  Azərbaycan 

Xalq  Cümhuriyyətinin  daxili  və  xarici  siyasətinin  başlıca  prinsiplərini 

biitün  dünyaya  bildirdi.  Bəyannamədə  elan  edilmiş  prinsiplər  - 

Azərbaycan  xalqının  öz  müqəddəratını  müə yyən  etmək,  insanları n 

hiiquq  bərabərliyinə  hör mət,  bütün  xarici  dövlə tlərlə,  habelə  qonĢu 

xal ql arla  di nclik  və  ə min-amanlı q  Ģəraitində  yaĢamaq,  bir-birini n 

suverenli yinə  və  ər azi  bütövl üyünə   hör mətlə  yanaĢmaq  prinsipləri 

Azər bayc an Xal q Cümhuri yyə tinin beynəlxal q nüfuzunu artır dı". 

Azərbaycan  Milli  Şurası  hə min  ic lasında,  eyni  za manda,  bitərə f 

Fətəli  xan  Xoyskinin başçılığı  ilə  Azə rbaycan Xalq   Cü mhuriyyətinin  ilk 

Müvəqqəti höku mətinin  tərkib ini də təsdiq etdi. İlk Müvəqqəti höku mət 

bu tərkibdə id i: 

Fətəli xan Xoyski - Nazirlər Şurasının sədri və daxili işlər naziri; 

Xosrov Paşa bəy Sultanov - Hərbi nazir; 

Məmməd Həsən Hacınski - Xarici işlər naziri; 

Nəsib bəy Yusifbəyli - Mali yyə  və  xal q maarifi naziri; 

Xəlil bəy Xas mə mmədov - Ədliyyə naziri; 

Məmməd Yusif Cə fərov - Tic arət və sənayə naziri; 

Əkbər ağa Şey xü lislamov - Əkinçilik və əmək naziri; 

Xudadat bəy Məlik-Aslanov - Yollar və poç t-tele qraf naziri; 

Ca mo bəy Hac ınski - Dövlət nəz arəti naziri. 

Yenicə  ya radılmış  Cü mhuriyyət  Hö ku mətinin   başçısı  Fətəli  xan   Xoyski  1918  il  mayın   30-da   bir  sıra   dövlətlə rin 

xarici  işlər  nazirlərinə  radioqram  göndərərək,  Azərbaycanın  müstəqil  dövlət  elan  olunduğunu  bəyan  etdi.  Konstantinopol 

(İstanbul), Berlin,  Vyana, Paris,  London, Ro ma,  Vaşinqton, Sofiya,  Bu xarest, Tehran, Madrid,  Haaqa, Moskva, Stokholm, 

Kiyev,  Kristianiya   (Oslo),  Kopenhagen  və  Tokioya  göndərilən  hə min   radioqra mda,  eyni  za manda,  b ild irilirdi  ki, 

Cü mhuriyyət Höku məti, müvəqqəti o laraq, Yelizavetpolda (Gəncə) fəaliyyət göstərəcəkdir. Bundan əlavə, xarici işlər naziri 

M.H.Hacinski  Türkiyənin  xarici  işlər  naziri  Əh məd  Nəsimi  bəydən  məxfı  teleqramla  xah iş  etdi  ki.  Avropa  dövlətlərinin 

paytaxtlarındakı  türk  səfirlikləri  Azərbaycanın  həmin   ölkələrdəki  nümayəndəlikləri  funksiyasını  da  ö z  ü zərlərinə 

götürsünlər. 

Be ləliklə, Şima li A zərbaycanda 100 ildən art ıq bir dövr ərzində davam et miş azad lıq mübarizəsi nəticəsində, ço x 

 

 

---

30 

 

mürəkkəb  bir  tarixi  şəraitdə  Azərbaycanın  şimal 

torpaqlarında xa lqın qədim dövlətçilik ənənələri yenidən, özü  də 

bu dəfə parla mentli respublika  formasında dirçəld i. 

Cü mhuriyyət xadimlərin in ço x böyük tarixi xid məti bu  

idi  ki, onlar yurdun şimalında Rusiya işğalından sonrakı dövrdə 

unutdurulmuş  müqəddəs  "Azərbaycan"  möhürünü  xalqa 

qaytardılar.  Xalqın   dirçəld ilən  yeni  dövləti  dünyanın  siyasət 

meydanına "Azərbaycan" adı ilə qədəm qoydu. 

Cü mhuriyyət  xadimləri  Azərbaycan  tarixində  parla-

ment  mədəniyyətinin  də  əsasını  qoydular.  On lar  İstiqla l 

bəyannaməsinin  6-c ı  bəndində  "Azərbaycanın  başında  xalqın 

seçdiyi  Milli  Şura  durur"  fikrini  qanuniləşdirməklə,  Milli 

Şuranın ilk Azərbaycan Parlamenti olduğunu, həm də onun elan 

etdiyi  Cümhuriyyətin  Azərbaycan  xalq ının  qanuni  dövləti 

olduğunu təsdiq etdilər. 

Gənc  Azərbaycan  dövləti  son  dərəcə  mürəkkəb  da xili 

və  beynəlxalq  şəraitdə  doğulmuşdu.  Bakıda  hakimiyyəti 

S.Şau myanın  başçılıq  etdiyi  daşnak-bolşevik  güruhu  ələ 

keçirmiş  və  Azərbaycanın  türk-müsəlman  əhalisinə  qarşı 

dəhşətli  soyqırımına  başlamışdı  (ba x  Bak ı  Xalq  Komissarları 

Soveti).  Çar  generalları  tərə findən  silah landırılmış  erməni 

quldur  dəstələri  Şə rqi  Anadolunun,  Cənubi  və  Qərbi 

Azərbaycanın  türk-müsəlman  əhalisinə  qarşı  qanlı  qırğın ı  -

soyqırımın ı  davam  etdirirdilər  (bax  həmçin in  Mart  soyqırımı, 

Şamaxı  qırğınları,  Quba  qırğınları,  Naxçıvanda  soyqırımı, 

Zəngəzur  qırğınları,  Şərqi  Anadoluda  soyqırımı,  Cənubi 

Azərbaycanda  soyqırımı).  On  minlə rlə  türk-müsəlman  əhaliə  

ancaq  milli  və  d ini  mənsubiyyətinə  görə  qətlə  yetirilir    və 

əmlakları  talan  edilir,  yüzlərlə  yaşayış  məntəqələri,  maddi 

mədəniyyət  abidə ləri,  Azə rbaycan  xalq ının   əsrlər  boyunca 

yaratdığı  mənəvi  sərvətlər  yerlə  yeksan  olunurdu.  Azərbaycan 

xalq ının  cəllad ları  olan  S.Şau myan  və  Andronik  əlb ir  fəaliyyət  göstərirdilər.  Azərbaycan  xalqı  fiziki  cəhətdən  tamamilə 

məhv edilmə k təhlü kəsi qarşısında qalmışdı.  Neft  Ba kısının ə lə  keçirməyə ça lışan  xa ric i qüvvələr a rasındakı rəqabət daha 

da kəskin ləşmə kdə və bütün Cənubi Qafqa z üçün yeni təh lükə - bolşevik Rusiyasının təcavüzü təhlükəsi ya xınlaşmaqda idi. 

Azərbaycan xa lqı ö z tarixin in ağır yolayrıc ında qalmışdı: ya  milli qurtuluş, ya da ki,  məhv edilərə k  Cənubi Qa fqazın etnik-

siyasi xəritəsindən tama milə silin ib götürülmə k! A zərbaycanı  müstəqil dövlət elan etmiş Cü mhuriyyət xad imləri  məhz be lə 

bir tarixi şəraitdə çaşqın vəziyyətə düşmüş və çıxış yolu tapa bilməyən xalqın önünə keçdilər. 

1918  il  iyunun  16-da  M illi  Şura  və  Höku mət  ö zünün  fəaliyyət  mə rkə zini  Tiflisdən  Gəncəyə  köçürdü.  Gəncədə 

Azərbaycan  Xa lq  Cü mhuriyyətinin   tarixində   ilk  Höku mət   böhranı  baş  verdi.  Bu  za man  Batum  müqavilələrinin  (1918) 

şərtlərinə  əsasən,  soyqırımına  məru z  qalan  A zərbaycan  xalqının  kö məyinə  gələn  və  artıq  Gəncədə  olan  Qafqaz  İslam 

Ordusunun  baş  komandanı  Nuru  paşa  ilə   Milli  Şura  ü zvləri  arasında  fikir  ayrılığı  yarandı.  Hö ku mətin  inqilabi  tədbirlə r 

həyata  keçirəcəyindən  ehtiyat  edən  Azərbaycan  burjuaziyası  və  mü lkədarları  nü mayəndələrinin  işə  qarışması  və  bunun 

nəticəsində Nuru paşa ilə  A zərbaycan Milli Şurası və  Höku məti arasında  ixt ila f yaran ması vəziyyəti daha da  ağırlaşdırdı. 

Çətin liklə  qazan ılmış  istiqlalın  itirilməsi  təhlükəsi  yarandı.  İyunun  17-də  M.Ə.Rəsulzadənin  başçılığ ı  ilə  Milli  Şuranın 

keçirdiyi qızğ ın  mü zakirələrdən sonra böhran, ço x çətin liklə, aradan qaldırıld ı.  Ölkədə yaranmış real vəziyyəti və  konkret 

tarixi şəraiti nəzərə alan A zərbaycan Milli  Şurası  iyunun 17-də  Gəncədə iki  mühü m qərar qəbul etməyə  məcbur oldu: ö z 

fəaliyyətini  müvəqqəti  olaraq  dayandırdı;  bütün hakimiyyəti  (hə m  qanunvericilik,  hə m  də  icra  hakimiyyətini)  Müəssislər 

Məclisi çağırılanadək Fətəli xan Xoyskinin  s ədrliy i ilə  yaradılmış yeni -ikinci Müvəqqəti höku mətə həvalə etdi. Hö ku mətin 

tərkib i  belə  idi:  Na zirlər  Şurasının  sədri  -  Fətə li  xan  Xoyski;  nazirlər  -  Mə mməd  Həsən  Hacınski,  Nəsib  bəy  Yusifbəyli, 

Əlimərdan  bəy  Topçubaşov,  Behbud  xan  Cavanşir,  Xəlil  bəy  Xas məmmədov,  Xosrov  Paşa  bəy  Sultanov,  Xudadat  bəy 

Rəfibəyov, Xudadat bəy Məlik-Aslanov, Ağa Aşurov, Əbdüləli bəy Əmircanov, Musa bəy Rəfiyev. 

Azərbaycan Milli Şuras ı çətinliklə əldə o lunmuş istiqla lın it irilməsindən ehtiyat edərək, o za man hə m də qərara a ldı 

ki,  qısa  müddət  ərzində  Müəssislər  Məclisi  çağ ırılmalı  və  o  vaxta  qədər  isə  Fətəli  xan  Xoyski  Höku məti  hakimiyyəti  ö z 

əlində saxlamalı, heç kimə güzəştə getməməlid ir. Azərbaycan Milli Şurası, eyni zamanda, Höku mətin hüquq 

---