414
sonra şəhərdə Yelizavetpol quberniyası icraiyyə ko mitəsi təşkil olundu, şəhər başçısı X.Xas məmmədov onun sədri seçildi.
1917 ilin martında Nəsib bəy Yusifbəylinin başçılığı ilə
Türk ədəmi-mərkəziyyət partiyası yaradılmışdı. Bu partiya federativ
şəkildə qurulacaq Rusiyada Azərbaycana mu xtariyyət verilməsi uğrunda mübarizə aparırd ı. Şəhərdəki Şah Abbas
məscidin in həyətində "Yaşasın Demokratik Respublika", "Yaşasın Azə rbaycanın muxtariyyəti" kimi şüarlarla mitinq
keçirilmişdi. Apreldə Bakıda keçirilən Qafqaz müsəlman ları quru ltayında da mu xtariyyət ideyası müdafiə olun muşdu.
İcraiyyə Ko mitəsi ilə bərabər Fəhlə və Əsgər Deputatları Soveti də fəaliyyət göstərirdi. Bolşeviklər tədricən mövqelərin i
möhkəmləndirməyə çalışırd ılar. Onların sırası ermən ilər hesabına artırdı. Aprelin 10-da bolşeviklərlə menşeviklərin Rusiya
Sosial-De mokrat Fəhlə Pa rtiyası birləş miş Yelizavetpol ko mitəsi yaradılmışdı. Oktyabr çevrilişindən (1917) sonra ş əhərdə
milli azadlıq ideyaları daha da gücləndi. Şəhər Azərbaycanın dövlət müstəqilliy inin elan edilməsində və onun erməni-
daşnak və bolşevik qüvvələrindən azad ed ilməsində tarixi rol oynadı. 1918 il may ın 25-də A zərbaycanda təşkil o lunan
Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru paşa Gəncəyə gəldi və qərargahın ı formalaşdırmağa başladı.
Mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin yaran ması böyük ruh yüks əkliyi ilə qarşılandı, höku mətin
Tiflisdən buraya köçürülməsi üçün tədbirlər görüldü. 18 günlük Tiflis fəaliyyətindən sonra Azərbaycan Milli Şu rası və
Höku məti buraya köçdü. Gəncənin paytaxt olduğu dövrdə
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mət i əsas diqqəti
Bakın ın azad edilməsi uğrunda mübarizənin təşkilinə yönəltdi.
Höku mətin burada olduğu dövrdə bütövlükdə dövlət, o
cümlədən şəhərin həyatına dair 120-dən ço x mü xtəlif qərarlar
qəbul olundu. Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Höku mətin in
22 iyun tarixli qəra rı ilə Ye lizavetpol ş əhərinin ictimai
idarəsinin fəaliyyətinin bərpasına başlandı, onun işinə
kö məklik üçün 150 min manat faizsiz borc ayrıldı. 27 iyun
tarixli qəra rla Yelizavetpol ş əhər milisi yerli idarəçiliyin
tabeliyinə verildi, 11 iyul qərarı ilə Ye lizavetpol hərbi
mü kəlləfiyyət idarəsi yaradıldı. Höku mətin 30 iyul tarixli
qərarı ilə Yelizavetpol adı ləğv olundu, Gəncənin tarixi adı
özünə qaytarıldı. Sentyabrın 15-də Bakı azad edildikdən sonra
Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Hö ku məti həmin ay ın 17-də
Bakıya köçdü. Paytaxtın Bakıya köçürulməsinə baxmayaraq
Gəncə ölkənin həyatında mühüm rol oynamaqda davam edirdi.
Mudros barışığına (1918) əsasən, türk qoşunları A zərbaycanı
tərk etdikdən sonra ingilis qoşunları ölkəyə da xil o ldu.
Gəncədə ingilis hərbi hissələri yerləşdirildi. İngilislərin tələbi
ilə hərbi na zirlik də noyabrın 22-də Bakıdan Gəncəyə
köçürüldü. Milli ordunun formalaşdırılması prosesi Gəncədə
davam etdirild i, Qarabağda ermənilərin Azərbaycan xalq ına
qarşı törətdikləri soyqırımlarına qarşı fəal mübarizə təşkil
olundu. Gəncədə ermən ilə rin türk-müsəlman əhaliyə qarşı
soyqırımları ü zündən qaçqın düşmüş azərbaycanlıların
yerləşdirilməsində və onlara qayğı göstərilməsində mühüm
415
iş görüldü. 1919 ilin əvvəllərində Gəncə və ətrafında 20 mindən ço x qaçqın yerləşdirilmişdi. A zərbaycan Xalq
Cü mhuriyyəti Höku məti Bakıya köçdükdən sonra da Gəncənin problemlərinə xüsusi diqqət yetirməkdə davam edir, sosial-
siyasi, iqtisadi və mədəni həyatın canlandırılması üçün
tədbirlər görürdü. Hö ku mətin 1 o ktyabr tarixli qərarı ilə Gəncə
sənət mə ktəbi hərbi mə ktəbə çevrilmiş, bunun üçün müvafiq
maddi vəsait ayrılmışdı. Şəhərdə xəstəliklərlə mübarizə və
səhiyyənin təşkili də diqqət mə rkə zində sa xlan ırdı. Parla ment
1919 il yanvarın 25-də səpmə yatalaqla mübarizə üçün Gəncə
şəhər özünüidarəsinə 450 min manat faizsiz borc verilməsi
haqqında
qanun
qəbul
etmişdi.
A zərbaycan
Xa lq
Cü mhuriyyətinin gördüyü tədbirlərə baxmayaraq, antimilli
qüvvələr, xüsusilə ermən i daşnaklar və bolşeviklər pozuculuq
fəaliyyətlərin i davam etdirird ilər. 1919 ilin yazında Gəncədə
Fərhad
Əliyev başda olmaqla,
Rusiya
Ko mmun ist
(bolşeviklər) Partiyası dairə ko mitəsi yaradıldı. İyulun 13-də
Gəncədə fəhlə konfransı işə başladı. Qə zada Cü mhuriyyət
Höku mətinə qarşı kəndli çıxış larının qızışdırılmasına cəhd
göstərilird i.
Bakıda Sovet hakimiyyətinin qurulması Gəncədə
vəziyyətə ciddi təsir göstərdi. Aprelin 28-də Azə rbaycan
Ko mmunist (bolşeviklər) Partiyası Gəncə dairə ko mitəsi
F.Əliyevin sədrliyilə Quberniya İnqilab Ko mitəsi yaratdı. O,
hakimiyyətin
bolşeviklərə verilməsi haqqında
Gəncə
qubernatoruna ultimatum verdi. Ultimatu m qəbul olundu və
ayın 29-da hakimiyyətin Quberniya İnqilab Ko mitəsinə
verilməsi haqqında akt imza landı. Mayın 1-də 11-c i Qırmızı
ordu hissələri Gəncəyə da xil o ldu. La kin Gəncə mübarizəni
davam etdirirdi. May ın 26-də Gəncədə sovet işğalına qarşı
güclü üsyan baş verdi (bax Gəncə üsyanı (1920)). Bolşevik
rejimi Gəncə üsyanını yalnız mayın 31-də yatıra bildi.
Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası Hö ku məti Gəncədə
sovet hakimiyyətinin möh kə mləndirilməsi üçün cəza tədbirlə ri
ilə yanaşı, inzibati-siyasi dəyişikliklər də həyata keçirdi. İyulun 3-də Gəncədə Qə za İnqilab Ko mitəsi yaradıldı. 1935 ildə
Gəncə şəhəri S.M .Kirovun adı ilə Kirovabad adlandırıldı. Belə liklə, çar Rusiyası za manında olduğu kimi, sovet dövründə də
Gəncə özünün tarixi ad ın-