45
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Pa rla ment inin 11 ko missiyası vardı.
Parla mentin fəaliyyəti xüsusi olaraq bu məqsəd üçün hazırlan mış n iza mna mə - "Azərbaycan Parla mentin in na kazı
(təlimatı)" əsasında idarə olunurdu. Məhə mməd Əmin Rəsulzadə A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Parla mentinin
fəaliyyətinə belə qiymət verirdi: "Millət məclisi məmləkətin bütün sinif və millətlərini təmsil edib, dövlətin tamamən
taleyinə hakim idi. Onsuz heç bir əmr keçməz, heç bir məsrəf yapılmaz, heç bir müharibə başlamaz, heç bir barışıq
imzalanmazdı. Hökumət məclisin etimadını qazananda qalır, itirəndə düşürdü. Ortada hakim olacaq vasitə - vəzifə yox idi.
Parlament hakimimütləq idi".
Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin Parla menti və Hö ku məti son dərəcə mürə kkəb beynəlxalq və da xili şəraitdə
fəaliyyət göstərirdi. Höku mətin yeritdiyi xa ric i və da xili siyasətin nəticələrindən asılı o lmayaraq, o za mankı beynəlxa lq
vəziyyətdə Şima li A zərbaycanın (habelə d igər Cənubi Qafqaz respublika larının) müstəqil dövlət halında yaşaması mü mkün
deyildi. Bakı neftinə yiyələn məyə can atan və ingilisləri regiondan sıxışdırıb çıxarmağa çalışan Sovet Rusiyası, Den ikini
məğ lub etdikdən sonra yerli bolşevik təşkilatlarını səfərbərliyə alaraq, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini devirmə k üçün
daxildə geniş pozuculuq fəaliyyətinə başlamışdı. Moskvadan göstəriş alan Azərbaycan Kommunist (bolşevik lər) Partiyası
hakimiyyət çevrilişi həyata keçirmə k üçün xüsusi qərargah yaratmışdı. Parla mentin və Höku mət in fəaliyyətini iflic
vəziyyətinə salan "sosialistlər'", "Daşnaksutyun fraksiyası", "Erməni fraksiyası", "Slavyan-rus cəmiyyəti" və digər
Parlament fraksiyaları sovet-bolşevik müdaxiləsindən ötrü əlverişli zəmin yaradılmasında fəal iştirak edird ilər. Bundan
əlavə, A zərbaycandan yeni ərazilər qoparmaq üçün əlverişli şərait yarandığ ını görən ermən ilər bo lşevik Rusiyası ilə
əlaqəyə girib A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətini devirmək məqsədilə əlbir plan hazırladılar. Həmin plana əsasən Ermənistan
Respublikası Qarabağda və Gəncəbasarda ermənilərin A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətinə qarşı q iyamların ı təşkil
etdi. Bununla, Ermənistan Respublikası q iya mçılara kö mək pərdəsi alt ında Azərbaycana qarşı müharibəyə başladı.
Cü mhuriyyət Hö ku məti ö zünün bütün hərbi qüvvələrin i Qarabağ cəbhəsinə yönəltməyə məcbur oldu. Beləliklə, ö lkən in
şimal sərhədləri bolşevik müdaxiləçilərinin ü zünə açılmış oldu.
Sovet Rusiyası, eyni zamanda, hələ 1918 ilin noyabrından Bakını və bütün Cənubi Qafqazı ələ keçirmək üçün
konkret hərb i ha zırlıq tədbirləri görməyə başla mışdı. Rusiya hərbi-inqilab şurasının qərarı ilə 11-ci və 12-ci ordula rın,
həmç inin Həştərxan – Xə zər donanmasın ın daxil edildiy i ayrıca Xə zər- Qa fqaz cəbhəsi yaradılmışdı. Ba kın ı ələ keç irmə k,
bütün Şimali A zərbaycanı (habelə Cənubi Qafqazı) işğal etmək üçün "Bakı əməliyyatı" adlı xüsusi hərbi əməliyyat planı
hazırlan mışdı. V.İ.Len in hələ 1920 il martın 17-də Qafqaz cəbhəsinin hərbi-inqilab şurasına Bakının ələ keçirilməsi barədə
konkret göstəriş vermişdi. Martın 30-da isə Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətini devirmək məqsədilə yaradılmış "operativ
qərargah"ın sədri Əliheydər Qarayev bu zaman Dağıstanda olan sovet qoşun ların ın ko mandanına teleqra m göndərərək
bildirirdi ki, "ən yaxın günlərdə Bakıda çevrilişə hazırlaşırıq. Hərə kat
46
başlanandan əvvəl öz yürüşümüzün məqsədləri haqqında Azərbaycan fəh lələrinə və kəndlilərinə müraciətnamə
buraxacağ ıq". İşğal ərəfəsində - aprelin 22-də Bakıda və aprelin 25-də Port-Petrovskda (Mahaçqala) 11 -ci Qırmızı ordunun
ko mandanlığı, Rusiya Ko mmun ist (bolşeviklər) Partiyası Qafqaz Diyar Ko mitəsi və Azərbaycan Ko mmunist (bolşeviklər)
Partiyası nü mayəndələrin in müşavirələri keçirildi. Müşavirələrdə qarşıdakı b irgə əməliyyatlar plan ı təfsilatı ilə mü zakirə
edildi. Bu p lan apre lin 27-də Ba kıda ko mmunistlərin silah lı ç ıxışını və hə min gün 11 -ci Qırmızı ordunun Azərbaycan
sərhədini keç məsini nə zərdə tuturdu. AK(b)P rəhbərliy i dövlət çevrilişi p lanının rea llaşdırılması üçün vaxtın yetişdiyini qət
etdi. Aprelin 25-də bütün partiya ko mitə ləri hərb i ko mandanlığın tabeliyinə keç irild i və xəbərdarlıq o lundu ki,
ko mandanlığın əmrinə tabe olmayanlara ölü m cəzası veriləcəkdir.
İşğalçıların hərb i əməliyyat planına əsasən, müdaxiləçi sovet qoşunları müstəqil A zərbaycanın dövlət sərhədlərini
bu za man Anadoluda Qazi Mustafa Ka mal Paşanın başçılıq etdiyi İstiqla l savaşına "köməyə get mə k" pərdəsi alt ında keç mə li
idilər. Be lə də oldu. 1920 il aprelin 26-dan 27-nə keçən gecə işğalçı 11 -ci Qırmızı ordu hiss ələri müharibə elan et mədən
müstəqil A zərbaycan dövlətinin sərhədlərini keçdi və Bakıya hücum etdi. Bakı, eyni zamanda, dənizdən də mühasirəyə
alındı. Aprelin 27-də səhər tezdən ko mmun istlərin silahlı dəstələri həm şəhər daxilində, həm də onun kənarlarında mühü m
obyektləri ə lə keç irdilər.
Əslində A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin devrilmiş olduğu həmin şəraitdə, işğalçıların diktəsi ilə hərəkət edən
ko mmunistlərin nümayəndə heyəti Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Part iyası Mərkə zi Ko mitəsi, Rusiya Kommun ist
(bolşevikler) Partiyası Qafqaz Diyar Ko mitesinin Bakı bürosu və Mərkəzi Fəhlə Konfransı adından Azərbaycan
Parla mentinə hakimiyyəti təhvil vermə k barədə ult imatu m verdi. Bununla əlaqədar o laraq, hə lə ma rtın 30-da Nəsib bəy
Yusifbəylin in istefasından sonra, yeni Höku mət in (VI kab inə) təşkil olun ması tapşırılmış Mə mməd Həsən Hacınskinin
başçılığı ilə xüsusi komissiya (M.Ə.Rəsulzadə, Q.Qarabəyov, A.Səfikürdski, A.Qardaşov, S.Ağamalıoğlu) yaradıldı.
Azərbaycan bolşeviklə ri ilə sıx əlaqə sa xlayan M. H. Hacınski ko mmunistlərlə danışıqla r apard ı. Göstərilən ultimatum və
ko missiyanın apardığı danışıqların nəticələri Məmməd Yusif Cəfərovun sədrliyi ilə Parlamentin sonuncu (145-ci) iclasında
mü zakirə olundu. İclas aprelin 27-də axşam saat 20.45-də başlandı ve 23.25-dək davam etdi. M.Ə.Rəsulzadənin təklifi ilə
mü zakirələr zamanı Parlamentin qapıları xalqın ü zünə açıldı ("Cənablar! Çıxardığımız tarixi qərarı millətdən bixəbər
çıxarmayaq. Ölkə Parlamentinin qapısını açıq qoyaq ki, hər kəs nə ciir təhliikəli vəziyyət içində olduğumuzu, nə cür
qərar qəbul edəcəyimizi bilsin. Ona görə də təklif edirəm ki, məclisimizin qapılarını millət üzünə bağlamayaq və
millətdən bixəbər qərar qəbul etməyək"). Ultimatu m barədə məlu mat verən M.H.Hac ınski bildirdi ki, ha kimiyyət bu gün
axşam ko mmunistlərə təhvil verilməlidir; AK(b)P-nin Mərkəzi Ko mitəsi bildirir ki, əks təqdirdə hakimiyyətin Qırrmzı
Orduya təhvil verilməsi üçün əlindən gələni edəcəkdir. Ko mmunistlər hə m də xəbərdarlıq edirlər ki, əgər biz bu gecə haki-
miyyəti onlara təhvil verməsək, Parla mentdə tə msil o lunan siyasi partiyalar, o cü mlədən "Müsavat" partiyası qadağan
olunacaqdır; M.H.Hacınski həmçinin, məlu mat verd i ki, ko mmunistlər b izim təkliflərimizə baxmaqdan imtina etdi-