29
5.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti öz ərazisi daxilində yaşayan
bütün millətlərin sərbəst inkişafı üçün geniş imkanlar yaradır.
6.
Müəssislər Məclisi toplanıncaya qədər Azərbaycanın başında
xalqın seçdiyi Milli Şura və Milli Şııra qarşısında məsuliyyət daşıyan
Müvəqqəti hökumət durur.
Azərbaycanın istiqlal mübarizəsi tarixin in bu dəyərli və parlaq
sənədinə bütün Azərbaycan tarixşünaslığında ən obyektiv tarixi qiy mət i
ilk dəfə o laraq Pre zident Heydər Əliyev vermişdir: "Azərbaycan Milli
Şurasının qəbul etdiyi tarixi bəyannamə yeni yaranmış Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin daxili və xarici siyasətinin başlıca prinsiplərini
biitün dünyaya bildirdi. Bəyannamədə elan edilmiş prinsiplər -
Azərbaycan xalqının öz müqəddəratını müə yyən etmək, insanları n
hiiquq bərabərliyinə hör mət, bütün xarici dövlə tlərlə, habelə qonĢu
xal ql arla di nclik və ə min-amanlı q Ģəraitində yaĢamaq, bir-birini n
suverenli yinə və ər azi bütövl üyünə hör mətlə yanaĢmaq prinsipləri
Azər bayc an Xal q Cümhuri yyə tinin beynəlxal q nüfuzunu artır dı".
Azərbaycan Milli Şurası hə min ic lasında, eyni za manda, bitərə f
Fətəli xan Xoyskinin başçılığı ilə Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin ilk
Müvəqqəti höku mətinin tərkib ini də təsdiq etdi. İlk Müvəqqəti höku mət
bu tərkibdə id i:
Fətəli xan Xoyski - Nazirlər Şurasının sədri və daxili işlər naziri;
Xosrov Paşa bəy Sultanov - Hərbi nazir;
Məmməd Həsən Hacınski - Xarici işlər naziri;
Nəsib bəy Yusifbəyli - Mali yyə və xal q maarifi naziri;
Xəlil bəy Xas mə mmədov - Ədliyyə naziri;
Məmməd Yusif Cə fərov - Tic arət və sənayə naziri;
Əkbər ağa Şey xü lislamov - Əkinçilik və əmək naziri;
Xudadat bəy Məlik-Aslanov - Yollar və poç t-tele qraf naziri;
Ca mo bəy Hac ınski - Dövlət nəz arəti naziri.
Yenicə ya radılmış Cü mhuriyyət Hö ku mətinin başçısı Fətəli xan Xoyski 1918 il mayın 30-da bir sıra dövlətlə rin
xarici işlər nazirlərinə radioqram göndərərək, Azərbaycanın müstəqil dövlət elan olunduğunu bəyan etdi. Konstantinopol
(İstanbul), Berlin, Vyana, Paris, London, Ro ma, Vaşinqton, Sofiya, Bu xarest, Tehran, Madrid, Haaqa, Moskva, Stokholm,
Kiyev, Kristianiya (Oslo), Kopenhagen və Tokioya göndərilən hə min radioqra mda, eyni za manda, b ild irilirdi ki,
Cü mhuriyyət Höku məti, müvəqqəti o laraq, Yelizavetpolda (Gəncə) fəaliyyət göstərəcəkdir. Bundan əlavə, xarici işlər naziri
M.H.Hacinski Türkiyənin xarici işlər naziri Əh məd Nəsimi bəydən məxfı teleqramla xah iş etdi ki. Avropa dövlətlərinin
paytaxtlarındakı türk səfirlikləri Azərbaycanın həmin ölkələrdəki nümayəndəlikləri funksiyasını da ö z ü zərlərinə
götürsünlər.
Be ləliklə, Şima li A zərbaycanda 100 ildən art ıq bir dövr ərzində davam et miş azad lıq mübarizəsi nəticəsində, ço x
30
mürəkkəb bir tarixi şəraitdə Azərbaycanın şimal
torpaqlarında xa lqın qədim dövlətçilik ənənələri yenidən, özü də
bu dəfə parla mentli respublika formasında dirçəld i.
Cü mhuriyyət xadimlərin in ço x böyük tarixi xid məti bu
idi ki, onlar yurdun şimalında Rusiya işğalından sonrakı dövrdə
unutdurulmuş müqəddəs "Azərbaycan" möhürünü xalqa
qaytardılar. Xalqın dirçəld ilən yeni dövləti dünyanın siyasət
meydanına "Azərbaycan" adı ilə qədəm qoydu.
Cü mhuriyyət xadimləri Azərbaycan tarixində parla-
ment mədəniyyətinin də əsasını qoydular. On lar İstiqla l
bəyannaməsinin 6-c ı bəndində "Azərbaycanın başında xalqın
seçdiyi Milli Şura durur" fikrini qanuniləşdirməklə, Milli
Şuranın ilk Azərbaycan Parlamenti olduğunu, həm də onun elan
etdiyi Cümhuriyyətin Azərbaycan xalq ının qanuni dövləti
olduğunu təsdiq etdilər.
Gənc Azərbaycan dövləti son dərəcə mürəkkəb da xili
və beynəlxalq şəraitdə doğulmuşdu. Bakıda hakimiyyəti
S.Şau myanın başçılıq etdiyi daşnak-bolşevik güruhu ələ
keçirmiş və Azərbaycanın türk-müsəlman əhalisinə qarşı
dəhşətli soyqırımına başlamışdı (ba x Bak ı Xalq Komissarları
Soveti). Çar generalları tərə findən silah landırılmış erməni
quldur dəstələri Şə rqi Anadolunun, Cənubi və Qərbi
Azərbaycanın türk-müsəlman əhalisinə qarşı qanlı qırğın ı -
soyqırımın ı davam etdirirdilər (bax həmçin in Mart soyqırımı,
Şamaxı qırğınları, Quba qırğınları, Naxçıvanda soyqırımı,
Zəngəzur qırğınları, Şərqi Anadoluda soyqırımı, Cənubi
Azərbaycanda soyqırımı). On minlə rlə türk-müsəlman əhaliə
ancaq milli və d ini mənsubiyyətinə görə qətlə yetirilir və
əmlakları talan edilir, yüzlərlə yaşayış məntəqələri, maddi
mədəniyyət abidə ləri, Azə rbaycan xalq ının əsrlər boyunca
yaratdığı mənəvi sərvətlər yerlə yeksan olunurdu. Azərbaycan
xalq ının cəllad ları olan S.Şau myan və Andronik əlb ir fəaliyyət göstərirdilər. Azərbaycan xalqı fiziki cəhətdən tamamilə
məhv edilmə k təhlü kəsi qarşısında qalmışdı. Neft Ba kısının ə lə keçirməyə ça lışan xa ric i qüvvələr a rasındakı rəqabət daha
da kəskin ləşmə kdə və bütün Cənubi Qafqa z üçün yeni təh lükə - bolşevik Rusiyasının təcavüzü təhlükəsi ya xınlaşmaqda idi.
Azərbaycan xa lqı ö z tarixin in ağır yolayrıc ında qalmışdı: ya milli qurtuluş, ya da ki, məhv edilərə k Cənubi Qa fqazın etnik-
siyasi xəritəsindən tama milə silin ib götürülmə k! A zərbaycanı müstəqil dövlət elan etmiş Cü mhuriyyət xad imləri məhz be lə
bir tarixi şəraitdə çaşqın vəziyyətə düşmüş və çıxış yolu tapa bilməyən xalqın önünə keçdilər.
1918 il iyunun 16-da M illi Şura və Höku mət ö zünün fəaliyyət mə rkə zini Tiflisdən Gəncəyə köçürdü. Gəncədə
Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin tarixində ilk Höku mət böhranı baş verdi. Bu za man Batum müqavilələrinin (1918)
şərtlərinə əsasən, soyqırımına məru z qalan A zərbaycan xalqının kö məyinə gələn və artıq Gəncədə olan Qafqaz İslam
Ordusunun baş komandanı
Nuru paşa ilə Milli Şura ü zvləri arasında fikir ayrılığı yarandı. Hö ku mətin inqilabi tədbirlə r
həyata keçirəcəyindən ehtiyat edən Azərbaycan burjuaziyası və mü lkədarları nü mayəndələrinin işə qarışması və bunun
nəticəsində Nuru paşa ilə A zərbaycan Milli Şurası və Höku məti arasında ixt ila f yaran ması vəziyyəti daha da ağırlaşdırdı.
Çətin liklə qazan ılmış istiqlalın itirilməsi təhlükəsi yarandı. İyunun 17-də M.Ə.Rəsulzadənin başçılığ ı ilə Milli Şuranın
keçirdiyi qızğ ın mü zakirələrdən sonra böhran, ço x çətin liklə, aradan qaldırıld ı. Ölkədə yaranmış real vəziyyəti və konkret
tarixi şəraiti nəzərə alan A zərbaycan Milli Şurası iyunun 17-də Gəncədə iki mühü m qərar qəbul etməyə məcbur oldu: ö z
fəaliyyətini müvəqqəti olaraq dayandırdı; bütün hakimiyyəti (hə m qanunvericilik, hə m də icra hakimiyyətini) Müəssislər
Məclisi çağırılanadək Fətəli xan Xoyskinin s ədrliy i ilə yaradılmış yeni -ikinci Müvəqqəti höku mətə həvalə etdi. Hö ku mətin
tərkib i belə idi: Na zirlər Şurasının sədri - Fətə li xan Xoyski; nazirlər - Mə mməd Həsən Hacınski, Nəsib bəy Yusifbəyli,
Əlimərdan bəy Topçubaşov, Behbud xan Cavanşir, Xəlil bəy Xas məmmədov, Xosrov Paşa bəy Sultanov, Xudadat bəy
Rəfibəyov, Xudadat bəy Məlik-Aslanov, Ağa
Aşurov, Əbdüləli bəy
Əmircanov, Musa bəy
Rəfiyev.
Azərbaycan Milli Şuras ı çətinliklə əldə o lunmuş istiqla lın it irilməsindən ehtiyat edərək, o za man hə m də qərara a ldı
ki, qısa müddət ərzində Müəssislər Məclisi çağ ırılmalı və o vaxta qədər isə Fətəli xan Xoyski Höku məti hakimiyyəti ö z
əlində saxlamalı, heç kimə güzəştə getməməlid ir. Azərbaycan Milli Şurası, eyni zamanda, Höku mətin hüquq