[]

47 

 

xarici iĢlər naziri Məmməd  Yusif Cəfərov arasında, siyasi-hüquqi, gömrük-ticarət, poçt-teleqraf sahələri üzrə ko mis-

siyalarda danıĢıqlar aparıldı. 

1920  il  yanvarın   14-də  Azərbaycan  Xalq   Cü mhuriyyətinin  müstəqilliyin in  tamn ması  münasibətilə  A zərbaycan 

hökumətin in təĢkil etdiyi d iplo matik qəbulda Ġran nümayəndəliyinin  baĢçısı S.Z.Təbatəbai də iĢtirak etdi. S.Z.Təbatəbainin  

Ġranın  Azərbaycanda diplo matik nü mayəndəliy inin  baĢçısı kimi fəaliyyəti 1920 il fevralın sonuna kimi davam etdi. Həmin  

il fevralın 20-də Ġran höku məti Möhsün xan Vəzirini Bakıya vitse-konsul təyin etdi. 

1920  il  martın  20-də  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  ilə  Ġran  arasında  dostluq  müqaviləsi  və  bir  neçə  saziĢ,  o 

cümlədən konsulluq haqqında konvensiya imzalandı. Sonuncu sənədə görə Ġranın Bakıdakı v itse-konsulluğu baĢ konsulluğa 

çevrild i. 

1920  il  apre lin  27-də  11-c i  Qırmızı  ordunun  müda xiləsi  və  A zərbaycan  Xalq   Cü mhuriyyətinin  süqutu  ilə  Ġranın 

Azərbaycandakı d iplo matik  missiyasının normal fəa liyyəti po zuldu. ġima li A zərbaycanın Sovet  Ġttifaqı tərkibində olduğu 

dövrdə 1971 ildə Bakıda Ġran konsulluğu açıldı. 1991 ildə Azərbaycan Respublikası ö z  müstəqilliyin i bərpa etdikdən sonra 

1992 ildə Ġran A zərbaycan Respublikası ilə səfırlik səviyyəsində diplomat ik əlaqə yaratdı. 

Əd.: Азербаиджанкой Ресбулика (1918-1920). Внешняя по литика (документы и материалы), Б., 1998; Həsənov 

C,  A zərbaycan  beynəlxa lq  münasibətlər  sistemində  (1918-1920-c i  illər),  B.,  1993;  Nəsibzadə  N.,  Azə rbaycanın  xarici 

siyasəti (1918-1920), B., 1996. 

ĠRANLA  SƏRHƏDDƏ  KEġ ĠKÇĠ  DƏSTƏSĠNĠN  TƏġ KĠLĠ  HAQQINDA  QƏRAR  -  A zərbaycan  Xalq  Cü m-

huriyyəti  Hö ku mətinin   1919  il  24  sentyabr  tarixli  qə rarı.  Hə min  sənədə  əsasən,  ma liyyə  na zirliy i  ləngimədən  Ġranla  

sərhəddə keĢikç i dəstəsinin təĢkili üçün ma liyyə vəsaiti ay ırma lı idi. 

ĠRƏVAN  - qədim A zərbaycan Ģəhəri. Azərbaycan Milli Şurasının 1918 il  29  may tarixli qərarı  ilə "bir siyasi  mər-

kəz" olaraq ermənilərə  güzəĢt edilmiĢ (ba x İrəvanın ermənilərə güzəşt edilməsi) və o dövrdə Cənubi Qafqazda  yaradılmıĢ ilk 

erməni  dövlətinin  -  Ermənistan  Respublikasının  paytaxtına  çevrilmiĢdi.  Era mızdan  əvvəl  782  ildə  tikilmiĢ  Erebuni  qalası 

yaxın lığında  bina  olunmuĢdu.  O  zaman  ermənilər  hələ  Cənubi  Qafqaza  doğru  yayılmamıĢdılar  və  onların  burada  heç  bir 

dövlət  qurumları  da  yox  idi.  Ġrəvan  adı  ilk  dəfə  607  ildə  çəkilmiĢdir.  ġəhər  Rəvan,  Erivan,  Yerevan  və  b.  adlarla  da 

tanınmıĢdır.  A zərbaycan  alimləri  B.Budaqov  və  Q.Qeybullayevin  fıkrincə,  "Ģəhərin  adının  guya  Urartu  mənbələrində  adı 

çəkilən  Yerebuni  qalasının  adından  əmələ  gəlməsi  uydurmadır.  Toponim  türk  dillərində  " ir"  -"dağın  gün  düĢən  tərəfı", 

"dalğavarı dağ zirvəsi" və farsca "van" - "yer" sözlərindən ibarətdir. Toponimin " Yerevan" forması Ġrəvan adının ermənicə 

yazılıĢıdır". Ġrəvan mü xtəlif dövrlərdə Sasani dövlətinin (III-VII əsrlər), Ərəb xilafətinin  

---

48 

 

(VII-IX  əsrlər),  Sə lcuq  dovlətinin  (XI-XIII  əsrlər),  Monqol  imperiyasının  (XIII-XIV  əsrlə r),  A zərbaycan  Qaraqoyunlu 

[1410-1468], Ağqoyunlu [1468-1501], Sə fəvilər  [1501-1736] dövlətlərinin,  Nadir Ģahın [1736-47] imperiyasmın tərkibində 

olmuĢdur.  Nadirin  ölümündən  sonra  Azərbaycan  torpaqlarında  müstəqil  dövlətlər  -  xanlıqlar  meydana  gələrkən,  burada 

Ġrəvan  xanlığı  (1747-1828)  yarandı.  Ġrəvan  Ģəhəri  Səfəvilər  dövründə  Çu xursəd  bəylərbəyiliyin in,  sonra  isə  eyni  adlı 

xanlığın mərkəzi o lmuĢdur. "1441 ildən 1828 ilədək Ġrəvan xanlığını kimlər idarə etmiĢdir?" sualına kahin  H.ġah xatunyanın 

tərtib  etdiyi  siyahıda  xronolo ji  ardıc ıllıq la  49  a zərbaycanlı  hakimin  adı  çəkilmiĢdir.  Rusiya  1804-13  illər  Rusiya-Ġran 

müharibəsində  Ģəhəri  iĢğal  etməyə  cəhd  göstərsə  də,  Ġrəvan  xanların ın  güclü   müqavimətinə  rast  gələrək  buna  nail  o la 

bilmə miĢdi. 1826-28 illə r Rusiya-Ġran müharibəsi za manı, Ġrəvan Ģəhəri 1827 il oktyabrın 1-də  rus qoĢunları tərəfindən iĢğal 

olundu və 1828 il Türkmənçay müqaviləsinə əsasən Ġrəvan xanlığı tərkib ində Rusiyaya ilhaq edildi. 1828-40 illə rdə "Erməni 

vilayəti"nin, 1840-49  illərdə Ġrəvan 

qəzasının, 

1849-dan 

yeni 

yaradılmıĢ  Ġrəvan  quberniyasınm 

mə rkə zi  oldu.  Fevra l  inqilabından 

(1917)  sonra  Ģəhərdə  Müvəqqəti 

hökumətin,  onun  devrilməsindən 

sonra  Zaqafqaziya  ko missarlığın ın 

hakimiyyət  orqanları  yaradıldı. 

1918  il  mayın  28-də  Tiflisdə 

Cənubi  Qafqazda,  ilk  dəfə   olaraq, 

erməni  dövlətinin  -  Ermən istan 

Respublikasının  yaradılması  elan 

edilərkən  mə lu m  oldu  ki,  Cənubi 

Qafqa zda 

ermən ilərin 

siyasi 

mə rkə zi  yo xdur.  Hə min  dövrdə 

güclü  xarici  təzy iqə  məru z  qalan 

Azərbaycan  Milli  ġurası  Ġrəvanın 

ermənilərə  gü zəĢt  edilməsi  haq-

qında  qərar  qəbul  etməyə  məcbur 

oldu. Be ləliklə, qədim Azə rbaycan 

Ģəhəri 

Ġrəvan 

Ermən istan 

Respublikasının  

paytaxtına 

çevrild i.  

---

49 

 

 

---

50 

 

Bütün  tarixi  dövrlərdə  azərbaycanlılar  Ġrəvan  əhalisinin  etnik  tərkibində  əsas yer  tutmuĢlar.  Rusiyanın  Ġrəvanı  iĢğal  etdiyi 

dövrdə burada 1807 azərbaycanlı ailəsi, yaxud  7331 nəfər (3749  kiĢi, 3582 qadın),  567 ermən i ailəsi, yaxud 2.369 nəfər 

(1220  kiĢi,  1149 qadın) qeydə alın mıĢdı.  O  zaman Ġrovanın 9700 nəfərlik əhalisinin 75,6%-i azərbaycanlı,  24,4%-i ermən i 

idi.  Çarizmin  erməniləri  Ġran  və  Türkiyədən  kütləvi  Ģəkildə  ġimali  Azərbaycan  torpaqlarına  köçürməsi  nəticəsində 

ermənilərin  sayı  Ġrəvan  Ģəhərində  də  artdı.  1829-32  illərdə  həyata  keçirilən  ka mera l  təsvirə  görə  Ġrəvan Ģəhərinə  Ġrandan 

366  e rməni  a iləsi,  ya xud  1715  nəfər  (903  qadın,  812  kiĢi),  Tü rkiyədən  11  a ilə,  ya xud   48  nəfə r  (25  kiĢi,  23  qadın) 

köçürülmüĢdü. Bu  köçürmə nəticəsində Ġrəvan Ģəhəri əhalisin in sayı ermən ilərin hesabına artaraq 11.463 nəfərə çatmıĢdı. 

Nəticədə,  azərbaycanlıla rın  sayı  64%-ə  en miĢ,  ermən ilə rin  sayı  isə  36%-ə  qa lxmıĢdı.  Bu  siyasət  sonralar  da  davam 

etdirilmiĢdi. 1873  ildə Ġrəvan Ģəhərində azərbaycanlıların sayı 5805, ermənilərin sayı 5959,  1886 ildə  müvafıq olaraq 7228 

və  7142,  1897  ildə  12516  və  12529  olmuĢdu.  1917  il  Qafqaz  təqviminin  mə lumat ına  görə,  Ġrəvan  Ģəhərində  51286  nəfə r 

əhali  qeydə  ahnmıĢdı,  onların  25548  nəfəri  (49,8%)  kiĢi,  25738  nəfəri  (50,2%)  qadın  id i.  ġəhər  əhalisin in  22001  nəfəri 

daimi,  29285 nəfə ri  müvəqqəti yaĢayanlar id i. Hə min   mə lu mata əsasən, Ġrəvan əhalisinin  12557 nəfə ri (24,5%) a zərbay-

canlı,  37204  nəfəri  (72,5%)  erməni  idi.  Bu  fakt  bir  daha  aydın  sübut  edir  ki,  1828-1917  illər  arasında  çarizmin  həyata 

keçirdiyi məqsədyönlü köçürmə siyasəti və azərbaycanlılara qarĢı ayrı-seçkilik siyasəti nəticəsində Ġrəvanda yerli əhalin in-

azərbaycanlılann sayı kəskin surətdə azalmıĢdı. 

Ġrəvan Ģəhərinin iqtisadi həyatında sənətkarlıq və ticarət üstünlük təĢkil edirdi. Ġrəvanın Tiflis (1902) və Culfa (1908) 

dəmir yol xətt i ilə  birləĢdirilməsi Ģəhərin iqtisadi həyatında mühüm ro l oynadı. 

Ġrəvan Ģəhəri Azərbaycan  xalq ının əsas mədəniyyət mərkəzlərindən biri idi.  Rusiya iĢğalından sonra Ġrəvan Ģəhərinin 

ictimai-siyasi həyatında çarizmin hərtərəfli  kö məyi ilə ermənilərin a zərbaycanlılara qarĢı həyata keçirdikləri soyqırımları adi 

hal aldı. Bunlardan ən dəhĢətlisi 1905-06  illərdə baĢ verdi. Azərbaycanlılara qarĢı soyqırımı  1917-20  illərdə,  xüsusilə Ġrəvan 

Ģəhərinin  erməni  daĢnak  hökumətinin  paytaxtına  çevrilməsindən  sonra  daha  geniĢ  və  məqsədyönlü  Ģəkil  aldı.  Bunun 

nəticəsində 1922 ildə Ġrəvan Ģəhərində cəmi 5124 nəfər azərbaycanlı qalmıĢdı. Ermənilərin sayı isə 40369 nəfə rə çat mıĢdı. 

1920 il noyabrın 29-da Ermənistan Respublikası devrildikdən sonra, dekabrtn 4-də 11-ci Qırmızı ordu hissələri Ġrəvana 

daxil oldu. Ġrəvan Ermənistan Sovet Sosialist Respublikasının paytaxtına çevrildi. Sovet dövründə azərbaycanlıların Ġrəvandan 

zorakı deportasiyası davam etdirildi. 1970 il siyahıyaalmasına görə, Ġrəvan Ģəhərində cəmi 2721 nəfər azərbaycanlı qalmıĢdı. 

Ermənilərin  sayı  isə  738045  nəfərə  çatmıĢdı.  1988  ilin  noyabr-dekabr  hadisələri  za manı  Ġrəvanın  qədim  yerli  əhalisi  olan 

azərbaycanlılar oradan tamamilə qovuldu. 

Qədim Azə rbaycan Ģəhəri olan Ġrəvanın etnik-siyasi tarixi e rmənilərin ö zgə torpaqlarına y iyələn mə k siyasəti- 

---