455
Qars və Batu m Tü rkiyəyə verilməli id i. Zaqafqaziya seymi Brest sülhünün bu Ģ ərtini qəbul et məd i və bildird i ki,
RSFSR Xalq Ko missarları Sovetinin hakimiyyətini heç vaxt qəbul etməmiĢdir. Türkiyə isə Brest sülhünün qerarlarına
əsaslanaraq, Qars, Batu m və Ərdəhanı dərhal boĢaltmağı Zaqafqaziya sey mindən tələb etdi. Belə b ir Ģəraitdə 1918 il mar-
tın 14-də Trab zonda Türkiyə ilə Zaqafqaziya seymi arasında sülh konfransı açıld ı (bax Trabzon konfransı). Türkiyə
nümayəndəliyi Zaqafqaziya seymindən müstəqilliy inin elan ed ilməsini əsas Ģərtlərdən biri kimi qoyurdu. Müstəqilliyin
elan edilmə məsi Türkiyənin damĢıq lara ma rağın ı zəiflətdi. A.Çxen keli et iraf edird i ki, "Türkiyə, obyektiv olaraq, Cənubi
Qafqazın müstəqilliy inin elan edilməsində maraq lıd ır. Cənubi Qafqazın müstəqilliyi Ģimaldan Türkiyənin təhlükəsizliy ini
təmin edir". Türkiyə tərəfi Cənubi Qafqa zın idarəç ilik formasının, onun s ərhədlərinin, dövlət dili və din inin, hə mç inin
Osmanlı imperiyasına münasibətinin resmən müəyyən edilməsi məsələlərin in mü zakirə olun masının zəruriliyin i qeyd etdi.
Cənubi Qafqa z nü mayəndəliy i qoyulan məsələ lərlə bağlı xüsusi bəyanatla çıxıĢ edərə k göstərdi ki, regionun dövlət
idarəçiliyi forması Seym tərəfindən iĢlənərək, De mo kratik Federativ Respublika fo rmasında qalacaqdır; Cənubi Qafqa zın
ərazisinə Bakı, Yelizavetpol, Ġrəvan, Tiflis, Kutaisi quberniyaları, Batu m və Qars vilayətləri, Su xu mi və Zaqatala dairələri
daxildir. Dağıstan vilayəti və Qara dəniz sahili quberniyala rı məsələsi onla rın Sey mə nümayəndə göndərməsinə qədər açıq
qalır; rəsmi dil hələlik rus dilidir, lakin hazırlanan konstitusiyada gürcü, türk və ermən i dillərin in dövlət dili kimi
tanınacağını elan etməyə əsas vardır. Bəyanatda, həmçin in, Cənubi Qafqazda vicdan azadlığı haqqında qanunun fəaliyyət
göstərəcəyi, qəbul ediləcək konstitusiyada isə dinin dövlətdən ayrılacağı da xüsusi vurğulanırdı.
Zaqafqaziya seymi da xilində milli fra ksiyala r a rasında yekdillik yo x idi. Bu a mil Trabzon danıĢıqlarında özünü daha
qabarıq büruzə verdi. Belə ki, ermənilər Qars vilayətinin böyük bir hissəsinin, gürcü nümayəndələri Ərdəhanın və Batu mun
Osmanlılara verilməsinə ciddi etiraz etdiler. Azərbaycan nümayəndəsi X.Xasməmmədov isə Türkiyəyə güzəĢtə gedilən
ərazilərin siyahısından Batumun çıxarılmasını təklif etdi. O, Bakı neft kəmərin in son məntəqəsi olan Batumun Cənubi
Qafqazın tərkib ində saxlanılmasını Azərbaycan neft sənayesinin mənafeyinə uyğun sayırdı. Çünki, Batum Azərbaycanın
dünya okeanına yeganə çıxıĢ qapısı idi.
Martda bolĢeviklərin daĢnaklarla birlikdə Bakıda hakimiyyəti ələ keçirmek üçün qaldırdığı qiyam və azərbay-
canlılann görünməmiĢ qəddarlıq la kütləvi surətdə məhv edilməsi, soyqırımlarına Azərbaycanın digər ərazilərində də geniĢ
miqyasda həyata keçirilməsi Zaqafqa ziya seymi da xilindəki ziddiyyətləri gücləndirdi. A zərbaycandakı qanh cinayətləri ilə
bir va xtda ermən ilə r Türkiyədə, xüsusilə Ərzuru mda da böyük vəhĢiliklər törətdilər. Bütün bunlar Türkiyə ilə aparılan istər
Trabzon, istərsə də Batum danıĢıqla rında Zaqafqa ziya seyminin vəziyyətini çətinləĢdirdi. Aprelin 13-də Sey min,
hökumətin və fraksiya nü mayəndələrinin b irgə iclasında Türkiyə ilə danıĢıqların gediĢi mü zakirə olundu. Sey m həmin
iclasda Trab zon danıĢıqların ı dayandırmaq və Türkiyə ilə müharibəyə hazırlaĢmaq haqqında qərar qəbul etdi. Ölkədə hərbi
vəziyyət elan edildi və Y.Gegeçkori, N.Ra miĢvili və X.Ka rçikyandan ibarət Ali Müdafıə ġurası yarad ıld ı. Azərbaycan
nümayəndəsinin bu ġuraya daxil ed ilməməsindən əsas məqsəd müsəlman fraksiyasının hadisələrin gediĢinə təsir
imkanlarını aradan qaldırmaq idi. Lakin bu tədbirlər də Türkiyə qoĢunlarının irəliləməsini dayandıra bilməd i və onlar 1918
il aprelin 14-də Batumu tutdular.
1918 il apre lin 22-də müsəlman fra ksiyasının təkidi ilə Zaqafqa ziya seyminin geniĢ iclası keç irildi və müstəqil,
demokratik, federat iv Zaqafqa ziya Respublikasımn elan olun ması haqqında q ətnamə qəbul ed ild i. Aprelin 20-də
azərbaycanlılara qarĢı Ba kı soyqırımla rı ilə bağlı məsələnin mü za kirəsi za manı yaran mıĢ höku mət böhranın bir nəticəsi də
bu oldu ki, Y.Gegeçkorin in baĢçılıq etdiyi Zaqafqaziya höku məti istefa verdi. Zaqafqaziya seymi həmin gün aĢağıdakı
tərkibdə yeni Zaqafqaziya höku mət ini təsdiq etdi: 1. A.Çxenke li - baĢ nazir və xa ric i iĢlə r na ziri; 2. N.Ra miĢ vili - da xili
iĢlər naziri; 3. A.Xatisyan - maliyyə naziri; 4. Xudadat bəy Melik-Aslanov - yollar naziri; 5. Fətəli xan Xoyski - ədliyyə
naziri; 6. Q.Geo rqadze - hərbi na zir; 7. N.Xo meriki - kənd təsərrüfatı naziri; 8. Nəsib bəl Yusifbəyli - maarif naziri; 9.
Məmməd Həsən Hac ınski -tica rət naziri; 10. A.Saa kyan - ə rzaq naziri; 11. R.Ka zaçnuni - ictimai mə iĢət xid məti naziri; 12.
A.Erzikyan -ə mə k naziri; və 13. Ġbrah im Heydərov - Dövlət nə zaret naziri. Bununla, höku mətdə əsas postları gürcülər və
ermənilər ə lə keç irdilər.
Zaqafqaziyada vəziyyət getdikcə pisləĢirdi, çünki müs təqilliyin elanından sonra Zaqafqaziya Federativ Respubli-
kasının nə daxili, nə də xarici siyasətində ciddi b ir dəyiĢiklik baĢ verməmiĢdi. Siyasi partiyaların nümayəndələri
Zaqafqaziya seymində ü mu mi dil tapa bilmird ilə r, onların ü mu mi fəa liyyət proqra mı yo x idi və fra ksiyaların hər biri ö z
siyasi xəttin i həyata keç irməyə ça lıĢırdı.
1918 il mayın sonuncu ongünlüyündə Zaqafqaziya seyminin dağılacağı açıq-aydın hiss olunurdu. Azərbaycan nü-
mayəndəliyinə məlu m olmuĢdu ki, Sey min gürcü fraksiyası Batu mda Almaniya nümayəndəliyi ilə gizli danıĢıqlar aparır və
Gü rcüstanın müstəqilliyini elan etməyə hazırlaĢır. Elə həmin günlərdə seymin sosial-demokrat fraksiyasının lideri
Ġ.Q.Sereteli Cənubi Qafqaz xalqlarının konfederasiya halında birləĢ mək ideyasının özünü doğrultmadığın ı bildirdi. Sereteli
Türkiyə ilə Batu m danıĢıqlarında təklənmələrin i bəhanə gətirərək, Gü rcüstanın Seymdən çıxıb, müstəqil respublika elan
olunmasını zəruri hesab etdi. Mayın 25-də Sey mdə iclasa sədrlik edən F.Xoyski Cənubi Qafqaz xalqları b irliyin in
zəruriliyini əsaslandırmaqla yanaĢı, gürcü nümayəndəliyinin a rzularmın əleyhinə ç ıxmadı, eyni za manda bildirdi ki,
Azərbaycan türklə ri də belə bir addım at ma lı olacaqlar.