454
olan əra zi iddia larını da hərbi yolla reallaĢdırmaq niyyətində id ilə r.
Əd.: Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c. 5,B., 2001; Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-
1920-ci illə r), B., 1993.
ZAQAFQAZĠYA QOġ MA XALQ CÜMHURĠYYƏTĠ bax
Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası.
ZAQAFQAZĠYA MÜSƏLMANLARI - Zaqafqaziyanın islam din inə etiqad edən əhalisi. Əksəriyyəti azərbaycanlılardan
(Azərbaycan türklərindən) ibarət idi. Ərəb xilafət inin 7-ci əsrdə Cənubi Qafqa za yürüĢləri burada isla mın yayılmasına
səbəb olmuĢdu. 19-cu əsrin əvvəllə rindəki Rusiya iĢğalla rınadək isla m Cənııbi Qafqazda hakim din o lmuĢdu. Bundan sonra
vəziyyət dəyiĢmiĢ, çar höku məti müsəlman ların hüquqlarını ardıc ıl və məqsədyönlü Ģəkildə pozmağa, bölgədə
xristianlaĢdırma siyasəti yeritməyə baĢlamıĢ, Zaqafqaziya müsəlman ruhaniləri idarəsi haqq mda 1872 il 5 aprel Əsasnaməsi
ilə onları nə zarətdə saxla mağa ça lıĢ mıĢdı. Müsəlmanlann üstünlük təĢkil etdiy i əra zilərin etnokonfessional tərkibi
ermenilərin, rusların və digə r xristian əhalinin hesabına dəyiĢdirilmiĢdi. Cənubi Qafqazın in zibati-əra zi bö lgüsü həyata
keçirilərkən əhalinin konfessional tərkib i nəzərə alın mamıĢdı. Beləliklə, Cənubi Qafqaz müsəlmanları çarizmin milli və
dini zü lmünə məruz qalmıĢdı. 1917 il Qafqaz təqviminin-məlu matına görə, Cənubi Qafqazda (İnzibati-ərazi bölgüsü
məqa ləsində təqdim olunan əra zi vahidlə ri ü zrə) 3,3 milyondan çox müs əlman qeydiyyata alın mıĢdı. Əlimərdan bəy
TopçubaĢov da "Azərbaycanın təĢəkkülü" adlı tədqiqatında belə bir rəqəm göstərmiĢdir. Cənubi Qafqaz müsəlmanları
inzibati vahid-ləri üzrə aĢağıdakı kimi bö lünmüĢdü: Ba kı Ģ əhər rəisliyi ilə birgə Bakı quberniyasında 940248, Ye lizavetpol
quberniyasında 797880, Dağ ıstan vilayətində 653384, Ġrəvan quberniyasında 410149, Tiflis quberniyasında 178331, Qars
vilayətində 153406, Batu m vilayətində 86320, Zaqatala dairəsində 85136, Qara dəniz quberniyasında 5684, Su xu m da i-
rəsində 3755, Kutais quberniyasında 730 nəfər.
Rusiya imperiyasınm parçalan ması və Cənubi Qafqazda milli dövlətlərin yaradılması Ģəraitində qeyri-müsəlman
əhalinin, xüsusilə ermənilərin müsəlmanlara qarĢı zo rakılıq aktları artmağa baĢladı (bax Soyqırımı, Köçürmə siyasəti). Belə
bir Ģəraitdə Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti nəin ki ərazisi hesab etdiyi torpaqlarda (bax İnzibati-ərazi bölgüsü), həmçinin
Cənubi Qa fqazm digər ə ra zilərində yaĢayan müsəlmanla rın ı da hüquqlarının müdafıəçisi kimi ç ıxıĢ etmiĢdi. Cü mhuriyyət
Höku məti 1919 il avqustun 2-də Birinci dünya müharibəsi baĢlanandan bəri bütün Cənubi Qafqaz hüdudlarında
müsəlman lara və onların əmlakına qarĢı yol verilmiĢ zorakıhq lan təhqiq etmək üçün Fövqəladə təhqiqat komissiyası
yaradılması barədə qərar qəbul etmiĢdi. Lakin A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin süqutu bu sahədə nəzərdə tutulmuĢ
bütün planları gerçəkləĢdirməyə imkan vennədi.
Əd.: TopçubaĢov Ə., A zərbaycanın təĢəkkülü, Azərbaycan SSR EA -nın Xəbərləri (Tarix, fəlsəfə, hüquq seriyası),
1990,
ZAQAFQAZĠYA S EYMĠ - Cənubi Qafqazda ali dövlət hakimiyyəti orqanı (1918, 23 fevral-26 may). 1918 ilin
əvvəllərində Cənubi Qafqazda vəziyyət son dərəcə mürəkkəb id i. Rusiyanın Almaniya ilə Brest-Litovsk sülh danıĢıqları
boĢa çıxdıqdan sonra alman-türk qoĢunları hücuma keçd ilər. Türk qoĢunlarının irəlilədiyin i görən Zaqafqaziya Ko-
missarlığı 1918 il fevralın 6-da Qafqaz cəbhəsinin ko mandanı Vehib paĢaya teleqram göndərərək, Türkiyə ilə sülh
danıĢıqları aparmaq istədiyini bildirdi.
Lakin reg ionda nüfuzu və güclü hakimiyyəti olmayan Zaqafqaziya ko missarlığı tezliklə özünü buraxmaq məcbu-
riyyətində qaldı. 1918 il fevra lın 22-də Cənubi Qa fqazdan Ümu mrusiya Müəssislər Məclisinə seçilmiĢ deputatlarının
yığıncağında Zaqafqaziya seyminin yarad ılması və yerli hakimiyyətin bu orqana verilməsi haqqında qərar qəbul olundu.
Fevralın 23-də üç əsas partiya fraksiyasının nü mayəndələrindən ibarət Zaqafqaziya sey mi ö z iĢinə baĢladı. Sey mdə
Gü rcüstandan sosial-demokratlar (menĢeviklər) -32 nəfər, Azərbaycandan müsavatçılar və onlara qoĢulmuĢ bitərəf
demokratlar - 30 nəfər, erməni "DaĢnaksutyun" partiyası - 27 nəfər deputat iĢtirak ed ird i. Bundan əlavə, Müsəlman
Sosialist Bloku 7 nəfə r, Rusiyada müsəlmanlıq fra ksiyası ("Ġttihad") 3 nəfər, menĢevik-hü mmətçilər part iyası 4 nəfər
deputatla, hə mçin in sosialist-inqilabçılar (eserlər), milli de mo kratla r, Erməni Xa lq A zadlıq Part iyası, tə msil o lunmuĢdular.
Zaqafqaziya sey mində A zərbaycan siyasi
partiyalarının 44 nümayendəsi var id i (bax
Zaqafqaziya Seyminin Müsəlman Frak siyasi).
Qafqa z cəbhəsində vəziyyət və Cənubi
Qafqazm
müstəqilliy inin
elan
edilməsi
məsələ ləri seymin fəaliyyətində mühüm yer
tuturdu.
Cənubi Qa fqazı müstəqil dövlət elan
etmədən seym bu regionu beynəlxa lq hüququn
subyekti kimi təqdim edə və de məli, xaric i
dövlətlərlə sülh bağlamaq səlahiyyətinə də
ma lik ola b ilmə zdi.
Zaqafqaziya seymi Tü rkiyə ilə sülh
danıĢıqlarına hazırlaĢdığı vaxt Brestdə Rusiya
ilə Almaniya a rasında separat müqavilə
imzalandı. Onun bir Ģərtinə görə, Ərdəhan,