[]

14 
 
qayalarının a rasına yanaşdırılıb bağlandığın ı buradan tapılmış və Qobustan mu zeyində 
saxlan ılan   lövbərə  bənzər  daşlar  sübut  edir.  Qobustan  qoruğunda  olmuş  və 
İ.M.Cəfərzadənin fərziyyəsini təsdiq etmiş məşhur Norveç tədqiqatçısı Tur Xeyerdalın 
fikrincə  dərin  d ibli  qayıqların  gövdəsi  hörmə  qa mış  gə milə r  üçün  səciyyəvidir. 
Gö rünür, bu ehtimal tamamilə  mü mkündür, belə ki,  VII əsr mənbəyində
18
 göstərildiyi 
kimi,  Abşeronda  və  Azərbaycanın  digər  yerlərində  böyük  qamışlıqlar  var  idi. 
İ.M.Cəfərzadə qayıqların bəzilərini daha erkən dövrə - e.ə. VI minilliyə, b ir q ismini isə 
e.ə.  V-IV  minilliklərə a id edir.  Be lə bir fərziyyə yürüdülmüşdür ki, qayıq ların birində 
ölülərin aparılması mərasimi təsvir olun muşdur. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə isə həmin 
rəsm günəşlə bağlı M isir əsatirin i əks etdirir. 
İ.M.Cəfərzadənin fikrincə, içərisində o xla silahlan mış adamlar o lan qabaqdakı 
qayıq  ardınca  yedəyə  aldığı  ikinci  b ir  qayığ ı,  o  isə  öz  növbəsində  üçüncü  kiçik  b ir 
qayığı dartıb aparır. Tədqiqatçılara görə, burada içərisində silahsız adamlar, ehtimal ki, 
əsirlər oturmuş iki qayığın çəkilib aparılması təsvir olun muşdur.
19
 
Qaya  təsvirlərindəki  gə mi  rəsmləri,  şübhəsiz,  Tunc  dövründə  və  ondan  daha 
əvvəllər (e.ə. VI-III minilliklər) Xəzərin qərb  sahilində gəmiçiliy in mövcud olduğunu, 
qayıqların   burnundakı  günəş  şəkli  isə,  ehtimal  ki,  dəniz  yolunun  səmtini  -  şərqi, 
gündoğanı göstərir. 
İkitəkərli araba rəs mi (Yazılıtəpə, 55-ci daş)
20
 e.ə. II minilliyə a id edilir. Karvan 
dəvələri,  a raba  və  at  rəsmləri  Qobustanı  Qafqaz  və  İranın  bir  sıra  qonşu  ölkələri  ilə  
birləşdirən quru karvan yolla rının, Me zolit,  Neolit və Tunc dövrlərində qəbilə lərarası 
mübadilənın mövcudluğuna dəlalət edir. 
Qobustan  qaya  təsvirlərinin  möv zu  və  süjet  rəngarəngliyi,  habelə   xronoloji 
təbəqələşməsi 
Mezolitdən, 
Neolitdən, 
Tunc 
və 
Də mir 
dövrlərinin  bütün 
mə rhələ lərindən  başlayaraq,  son  orta  əsrlərə  qədərki  arxeoloji  materialla rla   birlikdə 
qədim insanın düşərgə və məskən saldığı bu yerdə u zun müddət yaşadığını göstərir. 
Yu xarıda göstərilən materiallar Daş (Mezo lit, Neolit), Tunc dövrlərində və daha 
sonralar  Abşerona  və  Bakıya  ço x  yaxın  bölgədə  yaşamış  qədim  insanın  həyatından, 
mə işətindən, maddi və mənəvi mədəniyyətindən söhbət açır. 
1991-c i  ildə  Qız  qalasının  ya xın lığ ında  arxeo loji  qazıntı  za manı  qayanın 
səviyyəsində  Azərbaycanın  digər  rayonlarındakı  anolo ji  ə mə k  alət lərinə  -  ə rsin  və 
bıçağa o xşayan iki çaxmaqdaşı parçası tapılmışdır. Onlar Mezolit v ə Neolit dövrlərinə 
(e.ə. 12000-8000-c i illər) aid edilir. Bu materia llar köhnə Bakı qalasında qədim yaşayış 
məskəni olduğunu sübut edir . 
 
 
 
                                                                 
 
Bakı arxeologiya ekspedisiyasının rəisi Fərhad İbrahimov. Bakıda 1991-ci il arxeoloji 
qazıntılarının nəticələri. 
 
 

---

15 
 
 
 
I F ə s i l 
 
ARXEOLOJĠ MƏLUMATLAR ƏSASINDA ABġERONUN VƏ 
BAKININ ERKƏN TARĠXĠ 
 
Qobustanın  ya xın lığ ındakı  mə rkəzi  Bakı  olan   Abşeron  yarımadası  da  qədim 
insanın məskunlaşdığı ərazilərdəndir. Paleontoloji və arxeolo ji tədqiqatlar göstərmişdir 
ki,  dördüncü  dövrdə  (təqribən  yüz  min  il  bundan  əvvəl)  Abşeronda  mü xtəlif  qazıntı 
heyvan  növləri  yaşamışdır.
1
  Keşlə,  Binəqədi,  Digah,  Xırdalan  və  s.  kəndlərin 
yaxınlığında ço xlu miqdarda dünyada kökü ço xdan kəsilmiş heyvan sümükləri, habelə 
quş,  həşərat  və  bitki  qalıqları  aşkar  edilmişdir.
2 
Bakıdan  azacıq  aralı,  Keşlə  kəndi 
yaxınlığındakı  daş  karxanas ında  atın  çənəsi  və  kəllə   sümüyü,  qədim  kaftar  kəlləsi, 
dördüncü dövrə aid ed ilən  kərgədan skeletin in bir hissəsi aşkar olun muşdur.
3
 Pirallahı 
adasında  qır  qatlarında  qazıntı  maral  kəlləsi  üzə  çıxarılmışdır.
4
  Digah  kəndi 
yaxınlığında nəhəng ibtidai ö küz-tur kə lləsi tapılmışdır.
5
 
Bakın ın  7-8  kilo metrliyindəki  Binəqədi  kəndi  yaxınlığındakı  paleontoloji 
qazıntılar daha zəngin material vermişdir. On min illər bundan əvvəl Binəqədi kəndin in 
yerləşdiyi  təpənin  ətəklərində  sahillə ri  qara  neft  layı  ilə   örtülmüş  şirin   sulu  göl 
yaranmışdır.  O  vaxtlar  Abşeronun  relyefi  "savanna  landşaftı"ndan,  yəni  ardıc,  cır 
armud, püstə ağaclıqları olan çöllükdən  ibarət id i.  İqlimi  rütubətli id i.  Göl qamışlıqla 
əhatə  edilmişdi.  Yarımsəhra  yerlərdə  mü xtəlif  tarixə-qədərki  vəhşi  heyvanlar 
gəzib-dolaşırdı. Gö lün üzə rindən köçəri quşlar uçurdula r. Heyvanlar su iç mə k üçün bu 
gölün qırağına gəlir-dilər. Lakin təmiz su sahildən u zaqda olduğundan heyvanlar suya 
çatmaq  üçün  sahilyanı  neft  layından  keçməyə  çalışırmışlar,  lakin  qatı  yapışqan  neft 
onları  çəkib  udur  və  öz  kütləsində  batırırd ı.  Binəqədi  neftli  gölü  zaman  keçdikcə 
tədricən quruyaraq qalın qır yatağı əmə lə gətirmişdir. Binəqədi kəndin in yaxın lığ ındakı 
qır  qatlarında  tarixəqədərki  mü xtəlif  heyvanların  qalıq larının  toplandığı  qəbiristanlıq 
belə yaran mışdır.
6
  Burada  mağara şiri, canavar, nəhəng ma ral,  mağara ay ısı, porsuq, 
kaftar,  kərgədan,  at,  eşşək  və  nəsli  kəsilmiş  digər  heyvan  növlərinin  ske letlə rin in 
qalıqları  aşkar  edilmişdir.
7 
Bundan  əlavə,  ço xlu  miqdarda  quş sümükləri,  həşərat  və 
bitki qalıqla rı tapılmışdır.
8
 
Bakın ın  mərkəzində  metro  tikintisi  ilə  bağlı  torpaq  işləri  aparılarkən  33  metr 
dərinlikdə ki  gil  lay ları  arasında  yaşca  Paleolit  (orta  Pleystosen)  dövrün ə  aid  nəhəng 
ma ralın  daşlaşmış  buynuzu  tapılmışdır.  Azə rbaycan  ərazisində  nəhəng  mara l  üç 
məntəqədə -  Binəqədidə, A zıx  mağarasında və Ba kının  mərkə zində aşkar edilmişdir. 
Mustye  dövründə  Kiçik  Qafqazda  yaşayan  Paleolit  adamı  nəhəng  maral  ovlamış  və 
onun  əti  ilə   qidalan mışdır.  Daş  dövrü  adamı  ovla  yanaşı,  ehtimal  ki,  ə mə k  a lətlə ri 
hazırlamaq üçün təsadüfən rast-laşdığı nəhəng maral buynuzlarını toplamışdır.
9
 
Bu  dövrdə  Abşeronda  insan  yaşamışdırmı?  Dördüncü  dövrə  aid  iri  mə mə li 
heyvan  sümükləri  qalıq larının  tapılması  Paleo lit  dövründə  Abşeronun  qədim  insan 

---